Wpływ zanieczyszczeń powietrza na układ krążenia

Z Smogopedia
Skocz do: nawigacja, szukaj

Już od dłuższego czasu istnieją liczne dowody na to, że oddychanie zanieczyszczonym powietrzem ma silny, negatywny wpływ także na układ krążenia[1], [2], [3], [4], [5], [6], [7], [8].

Amerykańskie Towarzystwo Kardiologiczne (American Heart Association, AHA) w swoim oświadczeniu[9] z roku 2010 stwierdza m.in.: „Ogół dowodów naukowych jest zgodny z postulatem zależności przyczynowo-skutkowej między narażeniem na PM2,5 a chorobowością i umieralnością z powodu chorób układu krążenia. […] Te dowody są znacznie bogatsze i mocniejsze niż przed rokiem 2004, gdy opublikowano poprzednie oświadczenie AHA na ten temat…”.

Istnienie związku między narażeniem na zanieczyszczenia powietrza a funkcjonowaniem układu sercowo-naczyniowego zauważono zresztą już dawno. Podczas słynnego Wielkiego Smogu Londyńskiego z grudnia 1952 roku zanotowano znaczny wzrost umieralności związanej z chorobami układu krążenia[10].

Grupy ryzyka[edytuj]

Silniejszy wpływ zarówno krótkotrwałej, jak i przewlekłej ekspozycji na zanieczyszczenia powietrza na układ krążenia obserwowany jest u osób starszych, osób z przewlekłymi schorzeniami układu krążenia, osób chorych na przewlekłą obturacyjną chorobę płuc, otyłych i u pacjentów z cukrzycą.

Zanieczyszczenia powietrza jako jedna z przyczyn chorób sercowo-naczyniowych[edytuj]

Narażenie na zanieczyszczenia powietrza nie tylko nasila istniejące choroby układu krążenia, ale odgrywa także istotną rolę w ich rozwoju. Po uwzględnieniu wyników badań epidemiologicznych przewlekłe narażenie na zanieczyszczenia powietrza uznano za jedną z przyczyn chorób sercowo-naczyniowych u ludzi. Szczegółowy mechanizm wpływu zanieczyszczeń powietrza na układ sercowo-naczyniowy pozostaje nadal przedmiotem badań[11], [12], [13], [14], [15], [16], [17], [18].

Poznane mechanizmy oddziaływania zanieczyszczeń powietrza na układ krążenia[edytuj]

Do chwili obecnej wiadomo, że pył zawieszony i niektóre zanieczyszczenia gazowe inhalowane do płuc wywołują nasilony stan zapalny, którego skutki odczuwane są przez cały układ krążenia[19], [20].

U zdrowych osób narażonych na zanieczyszczenia powietrza (w porównaniu do osób żyjących w obszarach mniej zanieczyszczonych) obserwowano wyższe stężenia cytokin prozapalnych takich CRP, IL-6, IL-8 oraz IL-1β [21], [22], [23], [24], [25], [26].

Wykazano również, że w przypadku wpływu na układ krążenia decydujący wpływ na stopień toksyczności pyłu zawieszonego ma skład chemiczny oraz średnica aerodynamiczna jego cząstek. Przyjmuje się, że im mniejsza średnica aerodynamiczna cząstek pyłu zawieszonego, tym większa szkodliwość dla zdrowia. Drobne cząstki pyłu (PM2,5 oraz mniejsze) przedostają się z pęcherzyków płucnych do układu krążenia, a następnie dalej do narządów wewnętrznych, gdzie wywołują negatywne skutki zdrowotne zapoczątkowane przez stan zapalny, stres oksydacyjny i wtórną aktywację sympatycznego układu nerwowego[27], [28], [29].

NNadciśnienie[edytuj]

Toczący się w naczyniach proces zapalny prowadzi do uszkodzenia śródbłonka, a także destabilizacji istniejących oraz powstawania nowych blaszek miażdżycowych[30], [31], [32]. Wtórnie dochodzi również do uwalniania substancji obkurczających naczynia i wzrostu oporów naczyniowych. Między innymi może tłumaczyć to opisywany u osób narażonych na zanieczyszczenia powietrza wzrost ciśnienia tętniczego krwi i wzrost oporności na leki hipotensyjne[33], [34], [35], [36], [37], [38], [39], [40], [41].

Wykazano, że nawet krótkookresowa ekspozycja na konkretną frakcję pyłu zawieszonego – sadzę występującą w spalinach emitowanych przez silniki Diesla (ang. black carbon) wiąże się ze wzrostem zarówno ciśnienia skurczowego, jak i rozkurczowego[42]. Autorzy nie wykazali jednak takiego wpływu w przypadku pyłu PM2,5.

Badania prowadzone w Niemczech udowodniły, że nie tylko krótka, ale też długoterminowa ekspozycja na pył zawieszony (zarówno PM2,5, jak i PM10) prowadzi do wzrostu ciśnienia tętniczego krwi[43]. Wzrost średnich rocznych stężeń PM2,5 o wartość równą rozstępowi międzykwartylowemu (2,4 µg/m3) wiązał się ze wzrostem ciśnienia skurczowego średnio o 1,7 mmHg, zaś rozkurczowego o średnio o 0,8 mmHg. Bardzo podobne efekty zaobserwowano w przypadku pyłu PM10 (również w odniesieniu do wzrostu stężeń o rozstęp międzykwartylowy, wynoszący w tym przypadku 4 µg/m3). Zaobserwowano też, że wpływ ekspozycji na zanieczyszczenia był silniejszy u kobiet niż u mężczyzn.

Warto zaznaczyć, że pacjenci z nadciśnieniem tętniczym, w porównaniu do osób zdrowych, są bardziej podatni na szkodliwy wpływ zanieczyszczeń powietrza na układ krążenia[44].

Udar mózgu[edytuj]

Opublikowana kilka lat temu analiza[45] pokazuje, że w skali całego globu zanieczyszczenie powietrza odpowiada za ok. 29% związanych z udarami mózgu tzw. utraconych lat życia skorygowanych niepełnosprawnością (ang. DALY, disability adjusted life-years, używany jest też czasem polski termin „utracone lata życia w zdrowiu”), czyli sumy lat życia w niepełnosprawności oraz lat życia utraconych w wyniku przedwczesnego zgonu. Wykazano, że w przypadku długoterminowego narażenia na zanieczyszczenia pyłowe współczynnik ryzyka występowania udarów mózgu wynosi 1,19 na 5 µg/m3 PM2,5[46]. Również narażenie krótkoterminowe (zwłaszcza na cząstki pyłu zawieszonego o średnicy poniżej 0,1 µm) zwiększa ryzyko wystąpienia udaru mózgu[47], [48]. Wyniki metaanaliz pokazują, że wzrost ryzyka zgonu lub hospitalizacji z powodu udaru mózgu jest związany z podwyższoną ekspozycją na zanieczyszczenia powietrza takie jak CO, SO2, NO2, O3 i PM, oraz że krótkoterminowy wzrost stężenia PM2,5 o 10 µg/m3 przekłada się na wzrost ryzyka zgonu z powodu udaru mózgu o 11%.

Wcześniejsze badania pokazały również, że ekspozycja na zanieczyszczenia powietrza jest związana z podwyższonym ryzykiem wystąpienia niedokrwiennego udaru mózgu, zaś w przypadku udaru krwotocznego związek ten nie był statystycznie istotny[49].

Zawał mięśnia sercowego[edytuj]

Wieloletnie narażenie na zanieczyszczenia, jakie ma miejsce u mieszkańców najbardziej zanieczyszczonych rejonów daje efekt kumulacji negatywnych dla układu sercowo-naczyniowego skutków zdrowotnych, włącznie ze wzrostem częstości zawałów mięśnia serca[50], [51], [52], [53].

Mustafic i wsp.[54] pokazali, że ryzyko zawału mięśnia sercowego jest zwiększone również przez krótkotrwałą ekspozycję na wszystkie typowe zanieczyszczenia powietrza z wyjątkiem ozonu (CO, NO2, SO2, PM2,5, PM10).

Istnieją badania pokazujące wzrost ryzyka zawału mięśnia sercowego przy ekspozycji na zanieczyszczenia generowane przez silniki spalinowe. Zwiększone ryzyko zawału łączy się w sposób istotny z czasem spędzonym w podróży samochodem, motocyklem, transportem publicznym lub rowerem, przy czym najsilniejszy związek obserwowano w przypadku podróżujących samochodami[55]. Ryzyko było też wyższe w przypadku osób po 60. roku życia oraz w przypadku kobiet[56].

Nawrot i wsp. również podkreślają znaczenie jako czynników ryzyka zawału serca zarówno ekspozycji na zanieczyszczenia generowane przez transport, jak i zanieczyszczenia powietrza ogółem[57]. Pokazano, że ryzyko zawału mięśnia serca jest wyższe w przypadku osób mieszkających w pobliżu ulic o dużym natężeniu ruchu[58].

Zdarzenia wieńcowe[edytuj]

W badaniu ESCAPE wykazano, że przy przewlekłej ekspozycji każdy wzrost średniorocznego stężenia PM2,5 o 5 µg/m3 jest związany z 13% wzrostem zdarzeń wieńcowych (HR 1,13, 95%, przedział ufności 0,98–1,30), natomiast wzrost stężenia rocznego PM10 o 10 µg/m3 zwiększa ryzyko zdarzeń wieńcowych o 12% (1,12; 1,01–1,25)[59]. Z kolei wcześniejsze badania amerykańskie prowadzone na grupie prawie 66 tys. kobiet w wieku postmenopauzalnym pokazały, że wzrost długoterminowego narażenia na PM2,5 o 10 µg/m3 wiąże się z 24% wzrostem liczby zdarzeń wieńcowych (HR 1,23, 95%, przedział ufności 1,09–1,41) i aż z 76% wzrostem ryzyka zgonu związanego z chorobami układu krążenia (HR 1,76, 95%, przedział ufności 1,25–2,47)[60].

W wielu badaniach wykazano korelację między ekspozycją na pył zawieszony a częstością występowania złośliwych arytmii komorowych u chorych z implantowanym kardiowerterem-defibrylatorem, a także nasileniem migotania przedsionków i innych zaburzeń rytmu u pacjentów z chorobami układu krążenia[61], [62], [63].

Udowodniono również związek między dziennymi zmianami stężenia pyłu zawieszonego a częstością pozaszpitalnego nagłego zatrzymania krążenia[64], [65], [66], [67], [68]. Wyniki badań z Seulu[69] pokazują nie tylko statystycznie istotny związek pomiędzy nawet stosunkowo niewielkim wzrostem krótkoterminowego (1–2 dni) narażenia na PM2,5 a liczbą przypadków pozaszpitalnego nagłego zatrzymania krążenia, ale też wskazują na istnienie czynników ryzyka, takich jak płeć męska, podeszły wiek, nadciśnienie czy choroby układu krążenia.

Nadkrzepliwość krwi[edytuj]

Zarówno badania in vitro, jak in vivo wykazały, że pył zawieszony poprzez uwalniane z płuc do krążenia mediatory o działaniu prozapalnym i prozakrzepowym, a także wzrost agregacji płytek krwi, wzrost stężenia czynnika VII i wzrost stężenia czynnika tkankowego może powodować nadkrzepliwość krwi i sprzyjać powstawaniu zakrzepicy żylnej i tętniczej[70], [71], [72]. W czasie epizodu zwiększonych stężeń zanieczyszczeń powietrza, jaki miał miejsce w połowie lat 80. w ówczesnych Niemczech Zachodnich (RFN) zaobserwowano zwiększoną lepkość osocza, związek ten był silniejszy u mężczyzn, niż u kobiet[73]. Autorzy tej pracy sugerują, że zmiany własności reologicznych krwi spowodowane procesem zapalnym w płucach mogą być jednym z mechanizmów prowadzących do zwiększonej umieralności związanej z podwyższoną ekspozycją na zanieczyszczenia powietrza.

Zaburzenia gospodarki węglowodanowej[edytuj]

Wyniki badań prowadzonych w Izraelu na grupie ponad 70 tys. pacjentów pokazują, że średnioterminowe (3 miesiące), ale nie krótkoterminowe (1–7 dni) narażenie na pył zawieszony PM10 było związane ze wzrostem poziomu glukozy w surowicy krwi, hemoglobiny glikowanej HbA1c, stężenia lipoproteiny o niskiej gęstości (LDL-c) i triglicerydów, oraz ze spadkiem stężenia lipoproteiny wysokiej gęstości (HDL), przy czym najsilniejszy związek obserwowano u pacjentów z cukrzycą[74].

Niewydolność serca[edytuj]

Pomimo postępu w farmakoterapii i inwazyjnych technikach terapii, niewydolność serca jest nadal wiodącą przyczyną zgonu – nawet przy uwzględnieniu zgonów z powodu nowotworów złośliwych. Wykazano ścisły związek między krótkoterminową ekspozycją na zanieczyszczenia powietrza a wzrostem zaostrzeń niewydolności serca wymagających hospitalizacji oraz ze zgonami z powodu niewydolności serca[75], [76].

Badania prowadzone w Polsce[edytuj]

Negatywny wpływ zanieczyszczeń powietrza na układ krążenia potwierdzają także badania prowadzone w ostatnich latach w Polsce[77], [78], [79], [80]. Warto podkreślić, że standaryzowany współczynnik umieralności z powodu chorób układu krążenia jest w Polsce wyższy niż w większości krajów UE.


  1. Skocz do góry ↑ Simkhovich, Boris Z., Michael T. Kleinman, and Robert A. Kloner, Air pollution and cardiovascular injury: epidemiology, toxicology, and mechanisms, Journal of the American College of Cardiology 52.9 (2008): 719–726, http://content.onlinejacc.org/article.aspx?articleid=1139159
  2. Skocz do góry ↑ Mills, Nicholas L., et al, Adverse cardiovascular effects of air pollution, Nature clinical practice Cardiovascular medicine 6.1 (2009): 36–44, http://www.nature.com/nrcardio/journal/v6/n1/full/ncpcardio1399.html
  3. Skocz do góry ↑ Polichetti, Giuliano, et al, Effects of particulate matter (PM 10, PM 2.5 and PM 1) on the cardiovascular system, Toxicology 261.1 (2009): 1–8, http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0300483X09002121
  4. Skocz do góry ↑ Brook, Robert D., et al, Particulate matter air pollution and cardiovascular disease an update to the scientific statement from the American Heart Association, Circulation 121.21 (2010): 2331–2378, http://circ.ahajournals.org/content/121/21/2331.full
  5. Skocz do góry ↑ Franchini, Massimo, and Pier Mannuccio Mannucci, Air pollution and cardiovascular disease, Thrombosis research 129.3 (2012): 230–234, http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0049384811005706
  6. Skocz do góry ↑ Newby, David E., et al, Expert position paper on air pollution and cardiovascular disease, European heart journal 36 (2014): 83–93, http://eurheartj.oxfordjournals.org/content/early/2014/12/08/eurheartj.ehu458
  7. Skocz do góry ↑ Krzyżanowski Michał, Wpływ zanieczyszczenia powietrza pyłami na układ krążenia i oddychania, Lek Wojskowy, 2016, 1, 17–22, https://issuu.com/medycynapraktyczna/docs/__lw_2016_01
  8. Skocz do góry ↑ Wojdat Małgorzata, Adam Stańczyk i Grzegorz Gielerak, Zanieczyszczenia powietrza a choroby układu sercowo-naczyniowego – niedoceniany problem, Lek Wojskowy, 2016, 1, 10–16, https://issuu.com/medycynapraktyczna/docs/__lw_2016_01
  9. Skocz do góry ↑ Brook, Robert D., et al, Particulate matter air pollution and cardiovascular disease an update to the scientific statement from the American Heart Association, Circulation 121.21 (2010): 2331–2378, http://circ.ahajournals.org/content/121/21/2331.full
  10. Skocz do góry ↑ Logan, W. P. D., Mortality in the London fog incident, 1952, The Lancet 261.6755 (1953): 336–338, http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0140673653910125
  11. Skocz do góry ↑ Simkhovich, Boris Z., Michael T. Kleinman, and Robert A. Kloner, Air pollution and cardiovascular injury: epidemiology, toxicology, and mechanisms, Journal of the American College of Cardiology 52.9 (2008): 719–726, http://content.onlinejacc.org/article.aspx?articleid=1139159
  12. Skocz do góry ↑ Mills, Nicholas L., et al, Adverse cardiovascular effects of air pollution, Nature clinical practice Cardiovascular medicine 6.1 (2009): 36–44, http://www.nature.com/nrcardio/journal/v6/n1/full/ncpcardio1399.html
  13. Skocz do góry ↑ Polichetti, Giuliano, et al, Effects of particulate matter (PM 10, PM 2.5 and PM 1) on the cardiovascular system, Toxicology 261.1 (2009): 1–8, http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0300483X09002121
  14. Skocz do góry ↑ Brook, Robert D., et al, Particulate matter air pollution and cardiovascular disease an update to the scientific statement from the American Heart Association, Circulation 121.21 (2010): 2331–2378, http://circ.ahajournals.org/content/121/21/2331.full
  15. Skocz do góry ↑ Sun, Qinghua, Xinru Hong, and Loren E. Wold, Cardiovascular effects of ambient particulate air pollution exposure, Circulation 121.25 (2010): 2755–2765, http://circ.ahajournals.org/content/121/25/2755.short
  16. Skocz do góry ↑ Shrey, Kohli, et al, Air pollutants: the key stages in the pathway towards the development of cardiovascular disorders, Environmental toxicology and pharmacology 31.1 (2011): 1–9, http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1382668910001432
  17. Skocz do góry ↑ Newby, David E., et al, Expert position paper on air pollution and cardiovascular disease, European heart journal 36 (2014): 83–93, http://eurheartj.oxfordjournals.org/content/early/2014/12/08/eurheartj.ehu458
  18. Skocz do góry ↑ Wojdat Małgorzata, Adam Stańczyk i Grzegorz Gielerak, Zanieczyszczenia powietrza a choroby układu sercowo-naczyniowego – niedoceniany problem, Lek Wojskowy, 2016, 1, 10–16, https://issuu.com/medycynapraktyczna/docs/__lw_2016_01
  19. Skocz do góry ↑ Bollati, Valentina, et al, Susceptibility to particle health effects, miRNA and exosomes: rationale and study protocol of the SPHERE study, BMC public health 14.1 (2014): 1, https://bmcpublichealth.biomedcentral.com/articles/10.1186/1471-2458-14-1137
  20. Skocz do góry ↑ Du, Yixing, et al, Air particulate matter and cardiovascular disease: the epidemiological, biomedical and clinical evidence, Journal of thoracic disease 8.1 (2016): E8, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4740122/
  21. Skocz do góry ↑ van Eeden SF, et al, Cytokines involved in the systemic inflammatory response induced by exposure to particulate matter air pollutants (PM10), American journal of respiratory and critical care medicine 164.5 (2001): 826–830, http://www.atsjournals.org/doi/abs/10.1164/ajrccm.164.5.2010160#.V4TO7Xpb9TA
  22. Skocz do góry ↑ Gurgueira, Sonia A., et al, Rapid increases in the steady-state concentration of reactive oxygen species in the lungs and heart after particulate air pollution inhalation, Environmental health perspectives 110.8 (2002): 749, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1240944/
  23. Skocz do góry ↑ Steinvil, Arie, et al, Short-term exposure to air pollution and inflammation-sensitive biomarkers, Environmental research 106.1 (2008): 51–61, http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0013935107001612
  24. Skocz do góry ↑ Meier, Reto, et al, Associations of short-term particle and noise exposures with markers of cardiovascular and respiratory health among highway maintenance workers, Environmental Health Perspectives (Online) 122.7 (2014): 726, http://search.proquest.com/docview/1661371594?pq-origsite=gscholar
  25. Skocz do góry ↑ Bryniarski, Krzysztof L., et al, Risk of hypertension and chronic low grade inflammation among healthy young subjects living in the cities with different air pollution, Journal of the American Society of Hypertension 9.4 (2015): e123, http://www.ashjournal.com/article/S1933-1711%2815%2900387-3/abstract
  26. Skocz do góry ↑ Wang, Junhong, et al, Increased monomeric CRP levels in acute myocardial infarction: a possible new and specific biomarker for diagnosis and severity assessment of disease, Atherosclerosis 239.2 (2015): 343–349, http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0021915015000581
  27. Skocz do góry ↑ Newby, David E., et al, Expert position paper on air pollution and cardiovascular disease, European heart journal 36 (2014): 83–93, http://eurheartj.oxfo,djournals.org/content/early/2014/12/08/eurheartj.ehu458
  28. Skocz do góry ↑ Bollati, Valentina, et al, Susceptibility to particle health effects, miRNA and exosomes: rationale and study protocol of the SPHERE study, BMC public health 14.1 (2014): 1, https://bmcpublichealth.biomedcentral.com/articles/10.1186/1471-2458-14-1137
  29. Skocz do góry ↑ Du, Yixing, et al, Air particulate matter and cardiovascular disease: the epidemiological, biomedical and clinical evidence, Journal of thoracic disease 8.1 (2016): E8, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4740122/
  30. Skocz do góry ↑ Newby, David E., et al, Expert position paper on air pollution and cardiovascular disease, European heart journal 36 (2014): 83–93, http://eurheartj.oxfordjournals.org/content/early/2014/12/08/eurheartj.ehu458
  31. Skocz do góry ↑ Bollati, Valentina, et al, Susceptibility to particle health effects, miRNA and exosomes: rationale and study protocol of the SPHERE study, BMC public health 14.1 (2014): 1, https://bmcpublichealth.biomedcentral.com/articles/10.1186/1471-2458-14-1137
  32. Skocz do góry ↑ Du, Yixing, et al, Air particulate matter and cardiovascular disease: the epidemiological, biomedical and clinical evidence, Journal of thoracic disease 8.1 (2016): E8, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4740122/
  33. Skocz do góry ↑ Urch, Bruce, et al, Acute blood pressure responses in healthy adults during controlled air pollution exposures, Environmental health perspectives (2005): 1052–1055, http://www.jstor.org/stable/3436364?seq=1#page_scan_tab_contents
  34. Skocz do góry ↑ Lee, Byeong-Jae, Bumseok Kim, and Kyuhong Lee, Air pollution exposure and cardiovascular disease, Toxicological research 30.2 (2014): 71–75, http://www.dbpia.co.kr/Journal/ArticleDetail/NODE02428734
  35. Skocz do góry ↑ Newby, David E., et al, Expert position paper on air pollution and cardiovascular disease, European heart journal 36 (2014): 83–93, http://eurheartj.oxfordjournals.org/content/early/2014/12/08/eurheartj.ehu458
  36. Skocz do góry ↑ Mordukhovich, Irina, et al, Black carbon exposure, oxidative stress genes, and blood pressure in a repeated-measures study, Environmental health perspectives 117.11 (2009): 1767, http://search.proquest.com/docview/222622198?pq-origsite=gscholar
  37. Skocz do góry ↑ Fuks, K., et al, Long-term Urban Background Particulate Air Pollution Increases Arterial Blood Pressure, Am J Respir Crit Care Med 181 (2010): 1712, http://www.atsjournals.org/doi/abs/10.1164/ajrccm-conference.2010.181.1_MeetingAbstracts.A1712
  38. Skocz do góry ↑ Baccarelli, Andrea, et al, Effects of particulate air pollution on blood pressure in a highly exposed population in Beijing, China: a repeated-measure study, Environmental Health 10.1 (2011): 1, https://ehjournal.biomedcentral.com/articles/10.1186/1476-069X-10-108
  39. Skocz do góry ↑ Szyszkowicz, Mieczysław, Brian H. Rowe, and Robert D. Brook, Even low levels of ambient air pollutants are associated with increased emergency department visits for hypertension, Canadian Journal of Cardiology 28.3 (2012): 360–366, http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0828282X11004429
  40. Skocz do góry ↑ Chen, Hong, et al, Spatial association between ambient fine particulate matter and incident hypertension, Circulation (2013): CIRCULATIONAHA-113, http://circ.ahajournals.org/content/early/2013/10/30/CIRCULATIONAHA.113.003532.short
  41. Skocz do góry ↑ Babisch, Wolfgang, et al, Associations between traffic noise, particulate air pollution, hypertension, and isolated systolic hypertension in adults: the KORA study, Environmental Health Perspectives (Online) 122.5 (2014): 492.
  42. Skocz do góry ↑ Mordukhovich, Irina, et al, Black carbon exposure, oxidative stress genes, and blood pressure in a repeated-measures study, Environmental health perspectives 117.11 (2009): 1767, http://search.proquest.com/docview/222622198?pq-origsite=gscholar
  43. Skocz do góry ↑ Fuks, K., et al, Long-term Urban Background Particulate Air Pollution Increases Arterial Blood Pressure, Am J Respir Crit Care Med 181 (2010): 1712, http://www.atsjournals.org/doi/abs/10.1164/ajrccm-conference.2010.181.1_MeetingAbstracts.A1712
  44. Skocz do góry ↑ Wojdat Małgorzata, Adam Stańczyk i Grzegorz Gielerak, Zanieczyszczenia powietrza a choroby układu sercowo-naczyniowego – niedoceniany problem, Lek Wojskowy, 2016, 1, 10–16, https://issuu.com/medycynapraktyczna/docs/__lw_2016_01
  45. Skocz do góry ↑ Feigin, Valery L., et al, Global burden of stroke and risk factors in 188 countries, during 1990–2013: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2013, The Lancet Neurology (2016), http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1474442216300734
  46. Skocz do góry ↑ Stafoggia, Massimo, et al, Long-term exposure to ambient air pollution and incidence of cerebrovascular events: results from 11 European cohorts within the ESCAPE project, Environmental health perspectives 122.9 (2014): 919–925, http://dspace.library.uu.nl/handle/1874/305027
  47. Skocz do góry ↑ Andersen, Zorana Jovanovic, et al, Association between short-term exposure to ultrafine particles and hospital admissions for stroke in Copenhagen, Denmark, European heart journal 31.16 (2010): 2034–2040, http://eurheartj.oxfordjournals.org/content/31/16/2034.short
  48. Skocz do góry ↑ Shah, Anoop SV, et al, Short term exposure to air pollution and stroke: systematic review and meta-analysis, bmj 350 (2015): h1295, http://www.bmj.com/content/350/bmj.h1295
  49. Skocz do góry ↑ Hong, Yun-Chul, et al, Air pollution a new risk factor in ischemic stroke mortality. Stroke 33.9 (2002): 2165–2169, http://stroke.ahajournals.org/content/33/9/2165.short
  50. Skocz do góry ↑ Poloniecki, Jan D., et al, Daily time series for cardiovascular hospital admissions and previous day–s air pollution in London, UK, Occupational and environmental medicine 54.8 (1997): 535–540, http://oem.bmj.com/content/54/8/535.short
  51. Skocz do góry ↑ von Klot, Stephanie, et al, Ambient air pollution is associated with increased risk of hospital cardiac readmissions of myocardial infarction survivors in five European cities, Circulation 112.20 (2005): 3073–3079, http://circ.ahajournals.org/content/112/20/3073.short
  52. Skocz do góry ↑ Dominici, Francesca, et al, Fine particulate air pollution and hospital admission for cardiovascular and respiratory diseases, Jama 295.10 (2006): 1127–1134, http://jama.jamanetwork.com/article.aspx?articleid=202503
  53. Skocz do góry ↑ Atkinson, Richard W., et al, Long-term exposure to outdoor air pollution and incidence of cardiovascular diseases, Epidemiology 24.1 (2013): 44–53, http://journals.lww.com/epidem/Abstract/2013/01000/Long_Term_Exposure_to_Outdoor_Air_Pollution_and.7.aspx
  54. Skocz do góry ↑ Mustafić, Hazrije, et al, Main air pollutants and myocardial infarction: a systematic review and meta-analysis, Jama 307.7 (2012): 713–721, http://jama.jamanetwork.com/article.aspx?articleid=1104975
  55. Skocz do góry ↑ Zapewne z powodu wyższego niż w przypadku pozostałych analizowanych środków transportu narażenia na szkodliwe substancje obecne w powietrzu. Być może także z powodu wyższego poziomu stresu.
  56. Skocz do góry ↑ Peters, Annette, et al, Exposure to traffic and the onset of myocardial infarction, New England Journal of Medicine 351.17 (2004): 1721–1730, http://www.nejm.org/doi/full/10.1056/NEJMoa040203#t=article
  57. Skocz do góry ↑ Nawrot, Tim S., et al, Public health importance of triggers of myocardial infarction: a comparative risk assessment, The Lancet 377.9767 (2011): 732–740, http://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736%2810%2962296-9/abstract
  58. Skocz do góry ↑ Tonne, Cathryn, et al, A case-control analysis of exposure to traffic and acute myocardial infarction, Environmental health perspectives (2007): 53–57, http://www.jstor.org/stable/4133065?seq=1#page_scan_tab_contents
  59. Skocz do góry ↑ Cesaroni, Giulia, et al, Long term exposure to ambient air pollution and incidence of acute coronary events: prospective cohort study and meta-analysis in 11 European cohorts from the ESCAPE Project, Bmj 348 (2014): f7412, http://www.bmj.com/content/348/bmj.f7412
  60. Skocz do góry ↑ Miller, Kristin A., et al, Long-term exposure to air pollution and incidence of cardiovascular events in women, New England Journal of Medicine 356.5 (2007): 447–458, http://www.nejm.org/doi/full/10.1056/nejmoa054409#t=article
  61. Skocz do góry ↑ Peters, Annette, et al, Air pollution and incidence of cardiac arrhythmia, Epidemiology 11.1 (2000): 11–17, http://journals.lww.com/epidem/Abstract/2000/01000/Air_Pollution_and_Incidence_of_Cardiac_Arrhythmia.5.aspx
  62. Skocz do góry ↑ Dockery, Douglas W., et al, Association of air pollution with increased incidence of ventricular tachyarrhythmias recorded by implanted cardioverter defibrillators, Environmental health perspectives (2005): 670–674, http://www.jstor.org/stable/3436292?seq=1#page_scan_tab_contents
  63. Skocz do góry ↑ Link, Mark S., et al, Acute exposure to air pollution triggers atrial fibrillation, Journal of the American College of Cardiology 62.9 (2013): 816–825, https://content.onlinejacc.org/article.aspx?articleid=1699339
  64. Skocz do góry ↑ Silverman, Robert A., et al, Association of ambient fine particles with out-of-hospital cardiac arrests in New York City, American journal of epidemiology (2010): kwq217, http://aje.oxfordjournals.org/content/early/2010/08/20/aje.kwq217.short
  65. Skocz do góry ↑ Ensor, Katherine B., Loren H. Raun, and David Persse, A case-crossover analysis of out-of-hospital cardiac arrest and air pollution, Circulation 127 (2013): 1192-9 CIRCULATIONAHA-113, http://circ.ahajournals.org/content/early/2013/02/13/CIRCULATIONAHA.113.000027.short
  66. Skocz do góry ↑ Raza, Auriba, et al, Short-term effects of air pollution on out-of-hospital cardiac arrest in Stockholm, European heart journal 35.13 (2014): 861–868, http://eurheartj.oxfordjournals.org/content/35/13/861.short
  67. Skocz do góry ↑ Straney, Lahn, et al, Evaluating the impact of air pollution on the incidence of out-of-hospital cardiac arrest in the Perth Metropolitan Region: 2000–2010, Journal of epidemiology and community health (2013): jech-2013, http://jech.bmj.com/content/early/2013/09/17/jech-2013-202955.short
  68. Skocz do góry ↑ Teng, Tiew-Hwa Katherine, et al, A systematic review of air pollution and incidence of out-of-hospital cardiac arrest, Journal of epidemiology and community health 68.1 (2014): 37–43, http://jech.bmj.com/content/68/1/37.short
  69. Skocz do góry ↑ Kang, Si-Hyuck, et al, Ambient air pollution and out-of-hospital cardiac arrest, International journal of cardiology 203 (2016): 1086–1092, http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0167527315309128
  70. Skocz do góry ↑ Nemmar, Abderrahim, et al, Diesel exhaust particles in lung acutely enhance experimental peripheral thrombosis, Circulation 107.8 (2003): 1202–1208, http://circ.ahajournals.org/content/107/8/1202.short
  71. Skocz do góry ↑ Silva, Vanessa M., et al, The rat ear vein model for investigating in vivo thrombogenicity of ultrafine particles (UFP), Toxicological Sciences 85.2 (2005): 983–989, http://toxsci.oxfordjournals.org/content/85/2/983.short
  72. Skocz do góry ↑ Mutlu, Gökhan M., et al, Ambient particulate matter accelerates coagulation via an IL-6–dependent pathway, The Journal of clinical investigation 117.10 (2007): 2952–2961, http://www.jci.org/articles/view/30639/version/1?FIRSTINDEX=0&HITS=10&andorexactfulltext=and&author1=mutlu&content_type=abstract&hits=10&resourcetype=HWCIT&searchid=1&sortspec=relevance
  73. Skocz do góry ↑ Peters, Annette, et al, Increased plasma viscosity during an air pollution episode: a link to mortality?, The Lancet 349.9065 (1997): 1582–1587, http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0140673697012117
  74. Skocz do góry ↑ Yitshak Sade, Maayan, et al, The Association Between Air Pollution Exposure and Glucose and Lipids Levels, The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism 101.6 (2016): 2460–2467, http://press.endocrine.org/doi/abs/10.1210/jc.2016-1378
  75. Skocz do góry ↑ Shah, Anoop SV, et al, Global association of air pollution and heart failure: a systematic review and meta-analysis, The Lancet 382.9897 (2013): 1039–1048, http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0140673613608983
  76. Skocz do góry ↑ Forastiere, Francesco, and Nera Agabiti, Assessing the link between air pollution and heart failure, The Lancet 382.9897 (2013): 1008–1010, http://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736%2813%2961167-8/fulltext?rss%3Dyes
  77. Skocz do góry ↑ Konduracka E., Niewiara Ł., Guzik B., Kotynia M., Szolc P., Gajos G., Nessler J., Podolec P., Żmudka K., Effect of short-term fluctuations in outdoor air pollution on the number of hospital admissions due to acute myocardial infarction among inhabitants of Kraków, Poland, Polskie Archiwum Medycyny Wewnętrznej 129.2 (2019), https://ruj.uj.edu.pl/xmlui/bitstream/handle/item/145294/konduracka_et-al_fluctuations_in_outdoor_air_pollution_2019.pdf?sequence=1&isAllowed=y
  78. Skocz do góry ↑ Konduracka, Ewa, A link between environmental pollution and civilization disorders: a mini review, Reviews on environmental health 34.3 (2019): 227–233, https://www.degruyter.com/document/doi/10.1515/reveh-2018-0083/html
  79. Skocz do góry ↑ Buszman P. E., Derbisz K., Kwasiborski P., Chrząszcz P., Mularska M., Baron D., Sobieszek A., Mendyk A., Skoczylas P., Cisowski M., Buszman P. P., Milewski K., Impact of air pollution on hospital patients admitted with ST-and non-ST-segment elevation myocardial infarction in heavily polluted cities within the European Union, Cardiology journal 27.5 (2020): 541–547, https://journals.viamedica.pl/cardiology_journal/article/view/60165
  80. Skocz do góry ↑ Kuźma Ł., Pogorzelski S., Struniawski K., Dobrzycki S., Bachórzewska-Gajewska H., Effect of air pollution on the number of hospital admissions for acute coronary syndrome in elderly patients, Polish archives of internal medicine 130.1 (2019): 38–46, https://europepmc.org/article/med/31742576
Źródło: „https://smogopedia.pl/index.php?title=Wpływ_zanieczyszczeń_powietrza_na_układ_krążenia&oldid=1019”