Przemysł i energetyka

Zanieczyszczenia ze źródeł przemysłowych to bardzo ważna grupa, najczęściej związana ze źródłami punktowymi, zwykle kominami – niezbyt licznymi, ale cechującymi się dużą ilością zanieczyszczeń uwalnianych do powietrza. Do zanieczyszczeń przemysłowych zaliczamy substancje wyemitowane do atmosfery na skutek procesów spalania paliw, w których główną rolę odgrywa przemysł energetyczny, a także procesów technologicznych przemysłu chemicznego, hutniczego, rafineryjnego oraz kopalni i cementowni. Polski sektor energetyczny jest nadal w znacznej mierze oparty na elektrowniach i elektrociepłowniach węglowych. Są one źródłem zanieczyszczenia powietrza, a ich zaawansowany wiek zwiększa narażenie na szkodliwe substancje pyłowe oraz gazowe.

Negatywne oddziaływanie przemysłu i energetyki

Negatywne oddziaływanie przemysłu na środowisko to m.in.:

• Emisja i depozycja zanieczyszczeń gazowych, pyłowych i aerozoli;
• Degradacja bezpośrednia i pośrednia gleb (zakwaszanie i alkalizacja);
• Emisja i depozycja metali ciężkich w środowisku przyrodniczym (zwłaszcza w żywności);
• Zanieczyszczenie i degradacja wód powierzchniowych i podziemnych;
• Degradacja wód morskich i oceanicznych;
• Emisja promieniowania elektromagnetycznego i jonizującego;
• Emisja hałasu (zakłócenia klimatu akustycznego);
• Degradacja pozaekonomicznych walorów środowiska (krajobraz, rekreacja i wypoczynek);
• Emisja odpadów stałych i niszczenie powierzchni ziemi;
• Zanieczyszczenie termiczne środowiska przyrodniczego.

Elektrownie oddziałują na powietrze atmosferyczne, glebę i wodę, a za ich pośrednictwem na ludzi, zwierzęta i rośliny. Do produkcji energii elektrycznej ze środowiska pobierane są paliwo, powietrze i woda uzupełniająca. W wyniku procesu spalania do otoczenia oddawane są: energia elektryczna, ciepło, para wodna, spaliny, ścieki, popiół i żużel, pyły, tlenki siarki, azotu i węgla, a towarzyszy temu hałas. Konieczność spalania paliw kopalnych (węgiel, ropa, gaz) powoduje wzrost stężenia dwutlenku węgla (CO₂) w atmosferze, a w konsekwencji zmiany klimatu i wzrost średnich globalnych temperatur.

Udział w emisji poszczególnych zanieczyszczeń

Przemysł rozumiany jako dział produkcji materialnej składa się z grup oraz gałęzi. Jedną z nich jest przemysł paliwowo-energetyczny (energetyka), który do celów raportowania o emisjach zanieczyszczeń do powietrza został wyodrębniony jako oddzielny sektor. Dlatego też w niniejszym artykule przedstawiono dane dla przemysłu i oddzielnie dla energetyki.

Energetyka

Energetyka (obejmująca produkcję i przetwarzanie paliw oraz produkcję energii) przyczynia się w Polsce przede wszystkim do emisji następujących zanieczyszczeń (dane emisyjne za 2018 rok):

• 50,91% emisji SOx,
• 61,48% emisji Hg,
• 52,13% emisji NOx.

Jej udział w emisji takich zanieczyszczeń jak pyły PM₁₀ i PM_2,5 czy benzo(a)piren jest znacznie mniejszy i wynosi:

• 6,21% PM_2,5,
• 6,03% PM₁₀,

• 2,08% BaP.

W Polsce na przestrzeni ostatnich 30 lat problem emisji SO₂ udało się znacząco ograniczyć. Złożyły się na to strukturalne zmiany w przemyśle po 1989 roku, ciągłe wprowadzanie technologii ograniczających emisję oraz wejście Polski do struktur europejskich i wdrażanie związanych z tym wymogów prawnych. Spowodowało to, że emisja tlenków siarki spadła, wg danych KOBiZE, z poziomu 2,6 mln ton/rok w roku 1990 do poziomu 0,6 mln ton/rok w roku 2017. Najbardziej spektakularna była redukcja w sektorze produkcji energii – z poziomu 2,2 mln ton/rok (82% emisji krajowej) do poziomu 0,26 mln ton/rok (ok. 45% emisji krajowej).

Rysunek 1. Zmiany całkowitej emisji SO₂ w Polsce oraz emisji z sektora energetycznego w latach 1990–2017, wg danych KOBiZE, 2019.

Przemysł

Przemysł (obejmujący przemysł ciężki i lekki, bez udziału energetyki) jest odpowiedzialny w Polsce za (dane za rok 2018):

• 54,78% emisji NMLZO (niemetanowych lotnych związków organicznych);
• 22,1% emisji Hg;
• 24,61% emisji pyłu PM_2,5;
• 25,48% emisji pyłu PM₁₀;
• 20,52% emisji SOx.

Struktura przestrzenna emisji punktowej oraz ilość i rodzaj emitowanych związków uzależniona jest od rodzaju przemysłu zlokalizowanego w różnych obszarach. Wielkość emisji zanieczyszczeń przemysłowych w ostatnich latach zarówno w skali Europy, jak i Polski systematycznie maleje. W 2009 roku zgodnie z raportem E-PRTR spośród 622 najbardziej uciążliwych zakładów w Europie 55 znajdowało się w Polsce, w tym przede wszystkim były to elektrownie i elektrociepłownie. Do zmian przyczyniło się kilka czynników: bardziej rygorystyczne przepisy dotyczące ochrony środowiska, poprawa efektywności energetycznej, ogólna tendencja w przemyśle europejskim polegająca na odchodzeniu od pewnych bardziej zanieczyszczających form produkcji oraz udział przedsiębiorstw w dobrowolnych programach mających na celu zmniejszenie ich negatywnego wpływu na środowisko. Pomimo tych usprawnień przemysł jest obecnie w dalszym ciągu odpowiedzialny za znaczne obciążanie środowiska zanieczyszczeniami i odpadami wytwarzanymi przez ten sektor.

Aspekty prawne emisji przemysłowych

Emisje zanieczyszczeń do powietrza ze źródeł przemysłowych są bardzo szczegółowo uregulowane w przepisach prawa. Zagadnieniu emisji przemysłowych (w tym emisji do powietrza) poświęcona jest znaczna część ustawy Prawo ochrony środowiska (POŚ) oraz bardzo wielu rozporządzeń wykonawczych wydanych na jej podstawie. Poniżej zamieszczono tylko podstawowe informacje wraz ze wskazówkami, gdzie szukać właściwych przepisów.

Terminologia

Aby zrozumieć przepisy dotyczące emisji przemysłowych konieczne jest zapoznanie się ze słowniczkiem w art. 3 POŚ. Niektóre terminy ustawowe mają inne znaczenie niż te same słowa i sformułowania w języku potocznym.

Jednym z najważniejszych pojęć jest instalacja – rozumie się przez to:

• stacjonarne urządzenie techniczne;
• zespół stacjonarnych urządzeń technicznych powiązanych technologicznie, do których tytułem prawnym dysponuje ten sam podmiot i położonych na terenie jednego zakładu;
• budowle niebędące urządzeniami technicznymi ani ich zespołami, których eksploatacja może spowodować emisję.

Oznacza to, że instalacją może być np. kotłownia, linia produkcyjna w fabryce, ale również budynek inwentarski służący do hodowli kur.

Podstawowe zasady

Eksploatacja instalacji wiąże się z przestrzeganiem podstawowych zasad. Zostały one opisane w art. 141–145 POŚ. Najważniejszą z nich jest nieprzekraczanie standardów emisyjnych oraz standardów jakości środowiska.

Standardy emisyjne to dopuszczalne wielkości emisji (np. z komina). Zostały one określone w rozporządzeniu Ministra Klimatu z dnia 24 września 2020 roku w sprawie standardów emisyjnych dla niektórych rodzajów instalacji, źródeł spalania paliw oraz urządzeń spalania lub współspalania odpadów.

Standardy jakości środowiska to poziomy dopuszczalne substancji w powietrzu.

Obowiązek uzyskania pozwolenia

Instalacje eksploatowane w zakładach przemysłowych możemy podzielić na takie, których eksploatacja:

• wymaga pozwolenia na emisję gazów lub pyłów do powietrza – co do zasady obowiązek ten dotyczy każdej emisji z instalacji, ale przepisy przewidują liczne wyjątki, pozwolenia wydaje starosta;

• wymaga pozwolenia zintegrowanego – to szczególnie rozbudowana forma pozwolenia, zastrzeżona dla największych instalacji przemysłowych, wymienionych w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 27 sierpnia 2014 roku w sprawie rodzajów instalacji mogących powodować znaczne zanieczyszczenie poszczególnych elementów przyrodniczych albo środowiska jako całości, pozwolenie zintegrowane wydaje starosta lub marszałek województwa;
• nie wymaga pozwolenia – są to mniejsze instalacje, które zostały wymienione w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 2 lipca 2010 roku w sprawie przypadków, w których wprowadzanie gazów lub pyłów do powietrza z instalacji nie wymaga pozwolenia;
• nie wymaga pozwolenia, ale wymaga zgłoszenia do starosty – zostały one wymienione w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 2 lipca 2010 roku w sprawie rodzajów instalacji, których eksploatacja wymaga zgłoszenia.

Treść pozwoleń jest udostępniania w trybie dostępu do informacji o środowisku – organ (starosta lub marszałek) powinien udostępnić pozwolenie w terminie 3 dni od daty złożenia stosownego wniosku.

Konkluzje BAT i graniczne wielkości emisyjne

Instalacje, które wymagają pozwolenia zintegrowanego, muszą spełniać szczególnie surowe wymagania emisyjne. Oprócz standardów emisyjnych są to graniczne wielkości emisyjne określone w konkluzjach BAT. Są to decyzje Komisji Europejskiej zawierające wnioski dotyczące najlepszych dostępnych technik dla danego rodzaju działalności przemysłowej. Określają one m.in. wielkości emisji powiązane ze stosowaniem najlepszych dostępnych technik. Co kilka lat dokumenty te są aktualizowane, aby uwzględniać postęp technologiczny. Wiąże się to z zaostrzaniem granicznych wielkości emisyjnych, do czego muszą się dostosowywać operatorzy dużych instalacji przemysłowych. Mają na to 4 lata od daty publikacji Konkluzji BAT.

Konkluzje BAT zostały opublikowane dla kilkunastu rodzajów działalności przemysłowej, m.in. dla dużych obiektów energetycznego spalania (obejmują one m.in. elektrownie i elektrociepłownie), spalania odpadów oraz intensywnego chowu drobiu i świń. Listę obowiązujących Konkluzji BAT publikuje Ministerstwo Klimatu w Ekoportalu.

Emisje odorów

Niestety w polskim prawie nie określono zapachowych standardów jakości powietrza, a większość substancji powodujących uciążliwości zapachowe nie jest objęta standardami emisyjnymi. Tymczasem działalność niektórych instalacji przemysłowych wiąże się z ogromnymi uciążliwościami (dotyczy to przemysłowej hodowli zwierząt, ale również przetwarzania odpadów, lakierni, przetwarzania tworzyw sztucznych, a także przemysłu drzewnego i wielu innych). Nie oznacza to jednak, że obywatel jest całkowicie bezbronny w starciu z emisjami odorów.

Istnieją instrumenty prawne, zarówno z zakresu prawa cywilnego, jak i administracyjnego, które mogą być wykorzystane w celu ograniczenia uciążliwości odorowych. W pierwszym rzędzie należy zwrócić się z wnioskiem o interwencję do właściwego Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska.

Kontrola

Najszersze uprawnienia w zakresie kontroli zakładów przemysłowych posiada Inspekcja Ochrony Środowiska. Inspektorzy mogą prowadzić kontrole interwencyjne (niezapowiedziane) oraz działania operacyjne mające na celu ujawnienie popełnianych wykroczeń i przestępstw przeciwko środowisku. W obecnym stanie prawnym WIOŚ pełni rolę quasi-policji środowiskowej.

WIOŚ może nałożyć na prowadzącego instalacje przemysłowe wiele sankcji, w zależności od rodzaju naruszenia. Sankcje te obejmują m.in. administracyjne kary pieniężne oraz nakaz wstrzymania eksploatacji instalacji.

Ważną rolę pełnią również organy wydające pozwolenia lub przyjmujące zgłoszenia (starosta lub marszałek województwa – w zależności od wielkości instalacji).