Wpływ zanieczyszczeń powietrza na centralny układ nerwowy

Z Smogopedia
Skocz do: nawigacja, szukaj

Zanieczyszczenia powietrza mają negatywny wpływ nie tylko na układ oddechowy i układ krążenia, ale także na układ nerwowy[1], [2]. Problem dotyczy całej populacji, jednak szczególnie istotny jest w przypadku dzieci i osób starszych.

U dzieci w wieku wczesnoszkolnym narażenie na typowe zanieczyszczenia powietrza (zwłaszcza na pył zawieszony i zawarte w nim substancje) przekłada się na gorszy rozwój intelektualny oraz gorsze wyniki w nauce i testach psychometrycznych. Zanieczyszczone powietrze już na etapie życia płodowego ma wpływ na późniejszy rozwój i funkcjonowanie układu nerwowego.

U osób dorosłych wieloletnie narażenie na zanieczyszczenia powietrza przyspiesza starzenie się układu nerwowego, a w konsekwencji pogłębia i przyspiesza upośledzenie zdolności poznawczych i spadek sprawności umysłowej w podeszłym wieku.

Wpływ zanieczyszczeń powietrza na układ nerwowy jest badany od ok. dwóch dekad, zatem znacznie krócej niż ma to miejsce w przypadku układu oddechowego czy układu krążenia. Mniejsza więc (choć i tak już bardzo znaczna) jest liczba prac naukowych na ten temat, a wiele istotnych pytań pozostaje bez odpowiedzi. Dlatego wciąż potrzebne są dalsze badania w tym kierunku.

Pośredni i bezpośredni wpływ zanieczyszczeń na układ nerwowy

Wpływ zanieczyszczeń powietrza na układ nerwowy może mieć charakter pośredni – gorsze funkcjonowanie układu oddechowego i układu krążenia może przekładać się na gorszą kondycję układu nerwowego. Dodatkowo obecność chorób wywołanych bądź nasilonych przez zanieczyszczenia powietrza może negatywnie wpływać na kondycję psychiczną chorych. Jest tak m.in. w przypadku przewlekłej obturacyjnej choroby płuc (POChP)[3].

Obserwuje się także bardziej bezpośredni wpływ szkodliwych substancji obecnych w powietrzu na rozwój i funkcjonowanie układu nerwowego. Podział na wpływ pośredni i bezpośredni jest zresztą uproszczony. Przykładowo, w wielu badaniach pokazano, że narażenie na zanieczyszczenia powietrza zwiększa ryzyko udaru mózgu[4], którego konsekwencje dla funkcjonowania centralnego układu nerwowego mogą być bardzo poważne.

Najważniejsze zanieczyszczenia powietrza wpływające na układ nerwowy

„Zanieczyszczenia powietrza” oznaczają tu pył zawieszony i wchodzące w jego skład substancje z grupy wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA), a także zanieczyszczenia gazowe: dwutlenek azotu, dwutlenek siarki, ozon i tlenek węgla. Tu omawiamy tylko wpływ, jaki na układ nerwowy mają wymienione wyżej typowe zanieczyszczenia[5].

Konsekwencje narażenia na zanieczyszczenia powietrza w okresie prenatalnym

Rozwijający się układ nerwowy jest szczególnie wrażliwy na wpływ różnych szkodliwych substancji obecnych w środowisku. Jest tak również w przypadku pyłu zawieszonego i WWA[6]. Drobne cząstki pyłu zawieszonego mogą najprawdopodobniej przenikać przez barierę łożyskowo-naczyniową[7].

W wielu badaniach pokazano, że prenatalna ekspozycja na zanieczyszczenia powietrza negatywnie wpływa na rozwój układu nerwowego. Z polskiej perspektywy interesujące są wyniki badań prowadzonych w Krakowie[8], [9], [10], [11]. Analizowano w nich m.in. jak ekspozycja ciężarnych matek na WWA i pył wpływa na rozwój układu nerwowego ich dzieci. Badaniu poddano grupę kilkuset ciężarnych kobiet. W czasie trwania ciąży mierzono narażenie matek na pył zawieszony i WWA. Matki zostały podzielone na dwie w przybliżeniu równe grupy: o wyższym i niższym narażeniu na zanieczyszczenia.

Dzieci bardziej narażonych matek wykazywały w testach w wieku 5. lat iloraz inteligencji (IQ) niższy średnio o 3,8 pkt. niż dzieci matek mniej narażonych. W tego typu badaniach uwzględniono również inne czynniki mogące mieć wpływ na rozwój umysłowy dzieci.

Podobne badania były prowadzone w Nowym Jorku[12], [13], [14]. Ich wyniki również potwierdzają negatywny wpływ, jaki na rozwój psychomotoryczny dziecka ma narażenie jego matki w okresie ciąży na związki z grupy WWA. W szczególności wykazano, że istnieje związek między wyższym narażeniem matek na WWA a deficytami koncentracji i uwagi oraz zwiększoną nadpobudliwością (ang. Attention Deficit Hyperactivity Disorder, ADHD) ich dzieci, a także trudnościami z kontrolą emocji i gorszymi kompetencjami społecznymi[15].

Postnatalny wpływ zanieczyszczeń powietrza na rozwój układu nerwowego dzieci

Obecnie wiemy już, że istnieje zależność pomiędzy narażeniem na niektóre zanieczyszczenia powietrza po urodzeniu (przede wszystkim na sadzę i bardzo drobne pyły), a zdolnościami poznawczymi dzieci w wieku szkolnym i wczesnoszkolnym.

Dzieci narażone na wyższe stężenia zanieczyszczeń wypadają gorzej w testach psychometrycznych, wykazują także zauważalne opóźnienie w stosunku do normalnego rozwoju umysłowego, właściwego dla ich wieku metrykalnego. Badania pokazują, że im wyższy poziom zanieczyszczeń powietrza w pobliżu szkół, tym gorsze wyniki w nauce i testach psychometrycznych osiągają uczęszczający do nich uczniowie[16], [17], [18], [19], [20], [21], [22], [23].

Badania prowadzone w Bostonie[24] w USA pokazały, że wpływ narażenia na drobną frakcję pyłu zawieszonego jest porównywalny (jeśli chodzi o obniżenie ilorazu inteligencji) z wpływem podwyższonego o 10 µg/dl poziomu ołowiu we krwi (utrata do 5 pkt. IQ) lub paleniem przez matkę 10. lub więcej papierosów w czasie ciąży (4 pkt. IQ). Z kolei z badań prowadzonych w Barcelonie[25], [26], [27] wynika, że u dzieci oddychających bardziej zanieczyszczonym powietrzem obserwuje się wolniejszy rozwój pamięci roboczej i funkcji poznawczych.

Niektórzy zajmujący się tą tematyką epidemiolodzy sugerują wprowadzenie wymagań odnośnie poziomów zanieczyszczeń powietrza w miejscach, gdzie lokowane są szkoły. W przypadku istniejących placówek oświatowych jakość powietrza powinna być zbadana i w razie konieczności poprawiona[28].

Narażenie na zanieczyszczenie powietrza w dzieciństwie może też zwiększać ryzyko wystąpienia i nasilać problemy psychiczne takie jak depresja i zaburzenia lękowe[29].

Zanieczyszczenie powietrza a zaburzenia ze spektrum autyzmu

Choroby ze spektrum zaburzeń autystycznych (ang. autism spectrum disorder, ASD) wiążą się z poważnymi zaburzeniami interakcji społecznych, trudnościami w komunikacji, powtarzalnym zachowaniem i ograniczonymi zainteresowaniami, a często także upośledzeniem funkcji poznawczych i rozwoju intelektualnego. Etiologia autyzmu wciąż pozostaje niejasna, wskazuje się zarówno na genetyczne, jak i na środowiskowe czynniki ryzyka[30], [31], [32].

Coraz więcej wyników badań wskazuje, że wpływ środowiska na występowanie chorób ze spektrum autystycznego może być istotny[33]. W skład zanieczyszczeń powietrza wchodzi wiele substancji, które mogą negatywnie oddziaływać na rozwój i funkcjonowanie układu nerwowego. Uzasadnione wydaje się więc przypuszczenie, że zarówno ekspozycja prenatalna, jak i postnatalna na zanieczyszczenia powietrza może mieć związek z występowaniem spektrum autystycznego. Rzeczywiście, niektóre z badań prowadzonych w ostatnich latach (choć nie wszystkie, patrz niżej) wskazuje na istnienie takiego związku[34], [35], [36], [37], [38].

Według części autorów ogół dowodów na przyczynowo-skutkową zależność między ekspozycją na zanieczyszczenia powietrza a ASD jest coraz bardziej przekonujący – z uwagi na ogólną zgodność wyników badań prowadzonych przez różne grupy oraz fakt, że w większości badań wpływ zanieczyszczeń obserwowany jest jedynie w przypadku szczególnych okresów życia ludzkiego (trzeci trymestr ciąży)[39], [40].

Jednak nie wszystkie prowadzone w ostatnich latach badania potwierdzają istnienie związku między ekspozycją na zanieczyszczenia powietrza i ryzykiem występowania ASD. W przeciwieństwie do badań amerykańskich, badania prowadzone w Europie w ramach projektu ESCAPE (European Study of Cohorts for Air Pollution Effects) nie wykazały takiego związku ani dla pyłu zawieszonego, ani dla tlenków azotu[41]. Wydaje się więc, że potrzebne są dalsze badania, zarówno epidemiologiczne jak i toksykologiczne, które pomogłyby wyjaśnić czy obserwowane związki między narażeniem na zanieczyszczenia powietrza a występowaniem ASD mają charakter przyczynowo-skutkowy.

Wpływ ekspozycji na zanieczyszczenia powietrza na funkcjonowanie układu nerwowego u osób dorosłych

Wpływ zanieczyszczeń powietrza na ludzki mózg nie ogranicza się do dzieci i młodzieży. Dysponujemy obecnie wynikami wielu badań epidemiologicznych pokazujących, że oddychanie zanieczyszczonym powietrzem negatywnie wpływa także na centralny układ nerwowy u dorosłych.

Badania prowadzone kilka lat temu w Chinach[42] wykazały istnienie korelacji pomiędzy wartością indeksu jakości powietrza[43] (API), a wynikami testów oceniających zdolności językowe i matematyczne dorosłych mieszkańców Chin. Testy te były częścią Chińskich Badań Panelowych nad Rodziną (China Family Panel Studies, CFPS), kompleksowego badania chińskich rodzin, obejmującego osoby w różnym wieku. Badano zarówno wpływ narażenia krótko- jak i długoterminowego. Podobnie jak w przypadku wielu innych efektów zdrowotnych, wpływ ekspozycji długoterminowej okazał się dużo silniejszy. Wpływ jakości powietrza na wyniki testów był szczególnie silny w przypadku mężczyzn o niskim poziomie wykształcenia.

Z kolei w badaniach prowadzonych w Kanadzie pokazano, że istnieje statystycznie istotna zależność między stężeniem zanieczyszczeń takich jak tlenek węgla, dwutlenek azotu, dwutlenek siarki czy pył zawieszony PM10, a liczbą prób samobójczych w Vancouver[44]. Podobna zależność została zaobserwowana dla liczby przypadków depresji zgłaszanych w szpitalnych izbach przyjęć[45] (dane z 6. miast kanadyjskich). Istnieją też nowsze badania brytyjskie pokazujące, że zanieczyszczenia powietrza mogą sprzyjać zaostrzeniu problemów psychicznych[46].

W badaniach amerykańskich znaleziono korelację pomiędzy poziomem zanieczyszczenia powietrza a poziomem przestępczości[47]. Przebadano dane dotyczące ponad 2 milionów poważnych przestępstw odnotowanych w Chicago w okresie 12 lat. W dniach kiedy kierunek wiatru był prostopadły do danej ulicy, po stronie ulicy zgodnej z kierunkiem wiatru liczba przestępstw z użyciem przemocy była średnio o 2,2% wyższa niż po stronie przeciwnej. Związek ten występował jedynie w przypadku przestępstw z użyciem przemocy, a nie np. w przypadku przestępstw dotyczących mienia. Autorzy przytaczają także wyniki innych badań dotyczących wpływu zanieczyszczenia powietrza na zachowania ludzkie. Wydaje się, że wpływ ten ma dwojaki charakter: składowe zanieczyszczenia powietrza mogą oddziaływać na centralny układ nerwowy bezpośrednio, wywołując zmiany na poziomie fizjologicznym, jak też pośrednio, na poziomie psychologii jednostki poprzez wywoływanie złego samopoczucia, które może z kolei prowadzić do zachowań antyspołecznych.

Istnieją również badania pokazujące, że zmniejszenie poziomu zanieczyszczeń powietrza na danym obszarze może zwiększać produktywność pracowników[48], [49], [50], [51], [52].

Wpływ długoletniej ekspozycji na pył zawieszony na sprawność umysłową osób starszych

Istnieje coraz więcej badań pokazujących, że długotrwałe narażenie na pył zawieszony może nasilać i przyspieszać proces starzenia się układu nerwowego, a w konsekwencji pogłębiać upośledzenie zdolności poznawczych i przyspieszać utratę sprawności umysłowej w podeszłym wieku[53], [54], [55], [56], [57], [58], [59], [60].

Stwierdzono również istotną zależność pojawiania się objawów demencji, w tym choroby Alzheimera, od poziomu różnych zanieczyszczeń związanych z transportem samochodowym (oprócz ozonu) w miejscu zamieszkana[61].

Już dekadę temu ukazała się praca[62], której autorzy badali wpływ drobnych frakcji pyłu zawieszonego na funkcje poznawcze grupy 680. mężczyzn (średnia wieku 71 lat) z obszaru metropolitalnego Wielkiego Bostonu. W latach 1996–2007 członków tej grupy poddawano testom oceniającym ich zdolności poznawcze. Poziom ekspozycji na pył zawieszony w miejscu zamieszkania badanych osób oszacowano używając modelu uwzględniającego dane z 83. stacji pomiarowych. Podwyższona ekspozycja na pył zawieszony wiązała się w sposób istotny z gorszymi wynikami testów. Autorzy podają, że pogorszenie sprawności umysłowej zależało w przybliżeniu liniowo od logarytmu ze stężenia pyłu, a dwukrotnie większa ekspozycja odpowiadała różnicy wieku równej 1,9 roku. Można to interpretować jako szybsze starzenie się układu nerwowego osoby narażonej na wyższe stężenia zanieczyszczeń. W innej pracy Power i wsp. sugerują, że wrażliwość na negatywne dla układu nerwowego skutki długotrwałej ekspozycji na pył zawieszony może być uwarunkowana genetycznie[63].

Weuve i wsp. przebadali jak długoterminowe narażenie na pył zawieszony wpływało na zdolności poznawcze ponad 19 tys. kobiet w wieku 70–81 lat[64]. Pokazano, że wyższy poziom ekspozycji na zanieczyszczenia związany był z istotnie szybszym pogorszeniem funkcji poznawczych u badanych osób. Według autorów różnica w długoterminowym narażeniu na pył zawieszony równa 10 µg/m3 odpowiada, jeśli chodzi o zdolności poznawcze, nawet dwuletniej różnicy wieku.

Badania prowadzone na grupie ok. 3 tys. mieszkańców Sztokholmu (Szwecja) obserwowanych przez 11 lat pokazują z kolei, że przewlekłe narażenie na pył PM2,5 zwiększa ryzyko demencji, szczególnie w przypadku osób cierpiących na choroby sercowo-naczyniowe. Co istotne, badania prowadzono w miejscu gdzie poziom zanieczyszczeń był niski[65].

Pogorszenie sprawności intelektualnej osób starszych wiąże się w oczywisty sposób ze zmniejszeniem lub utratą ich samodzielności, większą liczbą pobytów w szpitalu, częstszą koniecznością opieki pielęgniarskiej (czy to w domu pacjenta, czy w wyspecjalizowanych ośrodkach, takich jak – w realiach polskich – Zakłady Opiekuńczo-Lecznicze czy Domy Pomocy Społecznej), a w końcu ze zwiększoną umieralnością.

Istnieją badania pokazujące, że długotrwała ekspozycja na zanieczyszczenia powietrza łączy się u osób starszych także z wyższym prawdopodobieństwem występowania niekorzystnych zmian strukturalnych w mózgu[66]. Badaniu poddano grupę osób powyżej 60. roku życia, wolnych od demencji i bez przebytych udarów mózgu. Długotrwałe podwyższone narażenie na pył zawieszony PM2,5 związane było z niekorzystnymi zmianami anatomicznymi w obrębie mózgu, w tym z mniejszą całkowitą objętością mózgu, która uważana jest za wskaźnik zaniku mózgu związanego z wiekiem. Podobnie jak w przypadku przytoczonych niżej badań dzieci i psów z Meksyku[67], [68], [69], zmiany w mózgu diagnozowano przy użyciu obrazowania metodą rezonansu magnetycznego (MRI).

Zanieczyszczenie powietrza może też nasilać objawy depresji u osób starszych. Badania prowadzone w Seulu (Korea) na grupie ponad 500. osób wykazały istotny związek między symptomami depresji a stężeniami pyłu zawieszonego PM10, dwutlenku azotu i ozonu[70].

Mechanizmy szkodliwego oddziaływania pyłu zawieszonego na układ nerwowy

Wpływ zanieczyszczeń powietrza na układ nerwowy widać nie tylko w badaniach epidemiologicznych. Badania laboratoryjne prowadzone zarówno na zwierzętach, jak i na ludziach pokazują, że najdrobniejsze cząstki pyłu zawieszonego (ang. ultrafine particles, cząstki o średnicy poniżej 0.1 µm) mogą przedostawać się z płuc do układu krążenia[71], [72] i dalej do mózgu, serca, wątroby, nerek czy śledziony[73], [74]. Ważnym, a często głównym źródłem takich cząstek są silniki spalinowe[75].

Bardzo drobne cząstki pyłu (sadzy) znaczone radioaktywnym izotopem 13C znajdowano zarówno w kresomózgowiu, jak i w móżdżku szczurów wcześniej poddanych ekspozycji na takie cząstki[76]. Autorzy stwierdzili, że cząstki pyłu najprawdopodobniej przedostają się do mózgu także za pośrednictwem nerwu węchowego, co potwierdzono w późniejszych pracach[77], [78].

Przenikanie nanocząstek do mózgu za pośrednictwem nerwu węchowego pokazano również u ludzi[79]. Konkretnie chodzi tu o cząstki o średnicy poniżej 0.2 μm, składające się z tlenku żelaza – magnetytu, a powstające najprawdopodobniej w wyniku procesów spalania w wysokich temperaturach.

Bardzo istotnych informacji dostarczyły też badania prowadzone w aglomeracji miasta Meksyk[80], [81], które obejmowały 73 zdrowe (bez otyłości, czynników ryzyka w kierunku chorób neurologicznych czy zaburzeń umysłowych) dzieci (średnia wieku 10,5 roku) oraz pewną ilość zdrowych, młodych psów z aglomeracji miasta Meksyk i miast kontrolnych o znacznie mniejszym poziomie zanieczyszczenia powietrza: Polotitlán i Tlaxcala[82].

Mózgi zarówno dzieci, jak i psów badano za pomocą obrazowania metodą rezonansu magnetycznego (MRI). Dodatkowo, mózgi psów poddane zostały badaniu histopatologicznemu.

U 56% dzieci i u bardzo podobnego odsetka (57%) psów z aglomeracji Meksyku zaobserwowano zmiany anatomiczne o charakterze patologicznym w obszarze kory przedczołowej. Wśród dzieci z Polotitlán odsetek ten wynosił 7,6%. W porównaniu z grupą dzieci z Polotitlán, dzieci z miasta Meksyk wypadały gorzej w testach psychometrycznych, którym były poddane wszystkie dzieci biorące udział w badaniach. W przeciwieństwie do dzieci z Polotitlán, dzieci z Meksyku wykazywały także zauważalne opóźnienie w stosunku do normalnego rozwoju umysłowego, właściwego dla ich wieku metrykalnego.

U psów z miasta Meksyk badania histologiczne wykazały obecność stanu zapalnego, powiększenie przestrzeni Virchowa-Robina, glejozę oraz depozycję w mózgu cząstek pyłu zawieszonego. Autorzy badań podkreślają, że w swoich wcześniejszych pracach pokazali podobieństwo efektów zdrowotnych ekspozycji na zanieczyszczenia powietrza u ludzi i psów.

Wpływ zanieczyszczeń powietrza na układ nerwowy psów badano także wcześniej[83]. Badania histologiczne wykazały u psów obecność przewlekłego stanu zapalnego mózgu, a także zmiany o charakterze patologicznym, zbliżone do tych, jakie obserwuje się przy chorobie Alzheimera. Autorzy stwierdzają, że choroby neurodegeneracyjne, takie jak choroba Alzheimera, mogą rozpoczynać się już na stosunkowo wczesnym etapie życia, a zanieczyszczenia powietrza mogą odgrywać w tym procesie istotną rolę. Również Campbell i wsp. wykazali, że ekspozycja na drobne cząstki pyłu zawieszonego podnosi poziom cytokin prozapalnych w tkance mózgowej (w tym wypadku u myszy). Według autorów może się to przyczyniać do powstawania chorób neurodegeneracyjnych (choroba Parkinsona, choroba Alzheimera)[84]. To, że przewlekły proces zapalny tkanki mózgowej może mieć kluczowy związek z patogenezą choroby Alzheimera pokazano już kilka lat wcześniej[85].

W innym badaniu na zwierzętach laboratoryjnych przez okres 10. miesięcy poddawano jedną z 2 grup myszy (samców) działaniu powietrza zanieczyszczanego pyłem zawieszonym PM2,5 o stężeniu ok. 94 µg/m3, ale tylko przez 6 godzin dziennie i przez 5 dni w tygodniu[86]. Uśrednione po 10–miesięcznym okresie badania stężenie miało wartość jedynie 16,8 µg/m3. Grupie kontrolnej podawano powietrze filtrowane. W porównaniu do grupy kontrolnej, myszy poddane działaniu zanieczyszczonego powietrza wykazywały zaburzenia pamięci i orientacji przestrzennej oraz nasilone zachowania o charakterze depresyjnym. Co więcej, u myszy z grupy eksponowanej na zanieczyszczenia, w hipokampie – obszarze mózgu odpowiedzialnym za pamięć, zdolność uczenia się i orientację przestrzenną – zaobserwowano ekspresję cytokin prozapalnych oraz zmiany anatomiczne.

Obserwowanych w badaniach epidemiologicznych zależności między narażeniem na zanieczyszczenia a funkcjonowaniem układu nerwowego nie można więc uznać jedynie za „korelacje, które nie muszą oznaczać związku przyczynowo-skutkowego”. Dodatkowo, badania laboratoryjne na zwierzętach z oczywistych powodów umożliwiają weryfikację hipotez, których nie można sprawdzić na ludziach (lub jest to dużo trudniejsze).

Przegląd zarówno badań epidemiologicznych, jak i badań na zwierzętach można znaleźć m.in. w pracy Costy i współpracowników[87], poświęconej neurotoksycznemu oddziaływaniu zanieczyszczeń generowanych przez motoryzację (emisje z silników spalinowych, przede wszystkim silników Diesla).


  1. ↑ Genc, Sermin, et al. The adverse effects of air pollution on the nervous system. Journal of Toxicology 2012 (2012), http://www.hindawi.com/journals/jt/2012/782462/
  2. ↑ Clifford, Angela, et al. Exposure to air pollution and cognitive functioning across the life course–A systematic literature review. Environmental research 147 (2016): 383–398, http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0013935116300172
  3. ↑ Mannino, David M., Sidney Braman. The epidemiology and economics of chronic obstructive pulmonary disease. Proceedings of the American Thoracic Society 4.7 (2007): 502–506, http://www.atsjournals.org/doi/abs/10.1513/pats.200701-001FM#.V4PA2npb9TA
  4. ↑ Shah, Anoop SV, et al. Short term exposure to air pollution and stroke: systematic review and meta-analysis. bmj 350 (2015): h1295, http://www.bmj.com/content/350/bmj.h1295
  5. ↑ Powietrze wewnątrz budynków może być też zanieczyszczone wieloma innymi substancjami, np. estrami kwasu ftalowego (ftalanami), czy związkami z grupy bromowanych eterów difenylowych (PBDE). Ich źródłem mogą być m.in. niektóre tworzywa sztuczne. Związki z obu tych grup należą do substancji zaburzających gospodarkę hormonalną oraz rozwój układu nerwowego, szczególnie w przypadku ekspozycji prenatalnej. Przyczyną obecności w powietrzu ftalanów, a także wielu innych związków chemicznych negatywnie oddziałujących na układ nerwowy może być również spalanie odpadów – przedmiotów wykonanych z tworzyw sztucznych. Chodzi tu o spalanie odpadów na otwartej przestrzeni lub też w domowych piecach i kotłach, czyli poza przeznaczonymi do tego celu profesjonalnymi spalarniami.
  6. ↑ Perera, Frederica P., et al. Early-life exposure to polycyclic aromatic hydrocarbons and ADHD behavior problems. PloS one 9.11 (2014): e111670, http://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0111670
  7. ↑ Wiesław Jędrychowski, Renata Majewska, Elżbieta Mróz, Elżbieta Flak i Agnieszka Kiełtyka. Oddziaływanie zanieczyszczeń powietrza drobnym pyłem zawieszonym i wielopierścieniowymi węglowodorami aromatycznymi w okresie prenatalnym na zdrowie dziecka. Badania w Krakowie, https://smogwawelski.org/wp-content/uploads/2016/10/oddzialywanie-zanieczyszczen-powietrza-w-okresie-prenatalnym-na-zdrowie-dziecka.pdf
  8. ↑ Choi, Hyunok, et al. International studies of prenatal exposure to polycyclic aromatic hydrocarbons and fetal growth. Environmental health perspectives (2006): 1744–1750, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17107862
  9. ↑ Edwards, Susan Claire, et al. Prenatal exposure to airborne polycyclic aromatic hydrocarbons and children’s intelligence at 5 years of age in a prospective cohort study in Poland. Environmental health perspectives 118.9 (2010): 1326, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2944097/
  10. ↑ Jędrychowski, Wiesław A., et al. Prenatal exposure to polycyclic aromatic hydrocarbons and cognitive dysfunction in children. Environmental Science and Pollution Research 22.5 (2015): 3631–3639, http://link.springer.com/article/10.1007%2Fs11356-014-3627-8
  11. ↑ Wiesław Jędrychowski, Renata Majewska, Elżbieta Mróz, Elżbieta Flak i Agnieszka Kiełtyka. Oddziaływanie zanieczyszczeń powietrza drobnym pyłem zawieszonym i wielopierścieniowymi węglowodorami aromatycznymi w okresie prenatalnym na zdrowie dziecka. Badania w Krakowie, https://smogwawelski.org/wp-content/uploads/2016/10/oddzialywanie-zanieczyszczen-powietrza-w-okresie-prenatalnym-na-zdrowie-dziecka.pdf
  12. ↑ Perera, Frederica P., et al. Prenatal airborne polycyclic aromatic hydrocarbon exposure and child IQ at age 5 years. Pediatrics 124.2 (2009): e195–e202, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19620194
  13. ↑ Perera, Frederica P., et al. Prenatal polycyclic aromatic hydrocarbon (PAH) exposure and child behavior at age 6–7 years. Environmental health perspectives 120.6 (2012): 921, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/22440811
  14. ↑ Perera, Frederica P., et al. Early-life exposure to polycyclic aromatic hydrocarbons and ADHD behavior problems. PloS one 9.11 (2014): e111670, http://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0111670
  15. ↑ Margolis, Amy E., et al. Longitudinal effects of prenatal exposure to air pollutants on self‐regulatory capacities and social competence. Journal of Child Psychology and Psychiatry (2016), http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/jcpp.12548/full
  16. ↑ Calderón-Garcidueñas, Lilian, et al. Pediatric respiratory and systemic effects of chronic air pollution exposure: nose, lung, heart, and brain pathology. Toxicologic Pathology 35.1 (2007): 154–162, http://tpx.sagepub.com/content/35/1/154.short
  17. ↑ Calderón-Garcidueñas, Lilian, et al. Air pollution, cognitive deficits and brain abnormalities: a pilot study with children and dogs. Brain and cognition 68.2 (2008): 117–127, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18550243
  18. ↑ S. F. Suglia et al. Association of black carbon with cognition among children in a prospective birth cohort study. Am J Epidemiol 167.3 (2008): 280–6, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18006900
  19. ↑ Wang, Shunqin, et al. Association of traffic-related air pollution with children’s neurobehavioral functions in Quanzhou, China. Environmental health perspectives 117.10 (2009): 1612, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2790518/
  20. ↑ Mohai, Paul, et al. Air pollution around schools is linked to poorer student health and academic performance. Health Affairs 30.5 (2011): 852–862, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/21543420
  21. ↑ Sunyer, Jordi, et al. Association between traffic-related air pollution in schools and cognitive development in primary school children: a prospective cohort study. PLoS Med 12.3 (2015): e1001792, https://journals.plos.org/plosmedicine/article%3Fid%3D10.1371/journal.pmed.1001792
  22. ↑ Pujol, Jesus, et al. Traffic pollution exposure is associated with altered brain connectivity in school children. Neuroimage 129 (2016): 175–184, https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1053811916000513
  23. ↑ Alvarez-Pedrerol, Mar, et al. Impact of commuting exposure to traffic-related air pollution on cognitive development in children walking to school. Environmental pollution 231 (2017): 837–844, https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0269749117318997
  24. ↑ S. F. Suglia et al. Association of black carbon with cognition among children in a prospective birth cohort study. Am J Epidemiol 167.3 (2008): 280–6, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18006900
  25. ↑ Sunyer, Jordi, et al. Association between traffic-related air pollution in schools and cognitive development in primary school children: a prospective cohort study. PLoS Med 12.3 (2015): e1001792, https://journals.plos.org/plosmedicine/article%3Fid%3D10.1371/journal.pmed.1001792
  26. ↑ Pujol, Jesus, et al. Traffic pollution exposure is associated with altered brain connectivity in school children. Neuroimage 129 (2016): 175–184, https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1053811916000513
  27. ↑ Alvarez-Pedrerol, Mar, et al. Impact of commuting exposure to traffic-related air pollution on cognitive development in children walking to school. Environmental pollution 231 (2017): 837–844, https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0269749117318997
  28. ↑ Mohai, Paul, et al. Air pollution around schools is linked to poorer student health and academic performance. Health Affairs 30.5 (2011): 852–862, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/21543420
  29. ↑ Reuben, Aaron, et al. Association of Air Pollution Exposure in Childhood and Adolescence With Psychopathology at the Transition to Adulthood. JAMA network open 4.4 (2021): e217508–e217508, https://jamanetwork.com/journals/jamanetworkopen/fullarticle/2779249
  30. ↑ Lyall, Kristen, Rebecca J. Schmidt, and Irva Hertz-Picciotto. Maternal lifestyle and environmental risk factors for autism spectrum disorders. International journal of epidemiology 43.2 (2014): 443–464, https://ije.oxfordjournals.org/content/43/2/443.full
  31. ↑ Raz, Raanan, et al. Autism spectrum disorder and particulate matter air pollution before, during, and after pregnancy: a nested case-control analysis within the Nurses’ Health Study II cohort. (2015), https://dash.harvard.edu/handle/1/14351096
  32. ↑ Volk, Heather E., et al. Traffic-related air pollution, particulate matter, and autism. JAMA psychiatry 70.1 (2013): 71–77, http://archpsyc.jamanetwork.com/article.aspx?articleid=1393589&referrer=baker
  33. ↑ Lyall, Kristen, Rebecca J. Schmidt, and Irva Hertz-Picciotto. Maternal lifestyle and environmental risk factors for autism spectrum disorders. International journal of epidemiology 43.2 (2014): 443–464, https://ije.oxfordjournals.org/content/43/2/443.full
  34. ↑ Kalkbrenner, Amy E., et al. Particulate matter exposure, prenatal and postnatal windows of susceptibility, and autism spectrum disorders. Epidemiology 26.1 (2015): 30–42, http://journals.lww.com/epidem/Abstract/2015/01000/Particulate_Matter_Exposure,_Prenatal_and.7.aspx
  35. ↑ Raz, Raanan, et al. Autism spectrum disorder and particulate matter air pollution before, during, and after pregnancy: a nested case-control analysis within the Nurses’ Health Study II cohort. (2015), https://dash.harvard.edu/handle/1/14351096
  36. ↑ Roberts, Andrea L., et al. Perinatal air pollutant exposures and autism spectrum disorder in the children of Nurses’ Health Study II participants. (2013), https://dash.harvard.edu/handle/1/11855721
  37. ↑ Volk, Heather E., et al. Traffic-related air pollution, particulate matter, and autism. JAMA psychiatry 70.1 (2013): 71–77, http://archpsyc.jamanetwork.com/article.aspx?articleid=1393589&referrer=baker
  38. ↑ Weisskopf, Marc G., Marianthi-Anna Kioumourtzoglou, and Andrea L. Roberts. Air Pollution and Autism Spectrum Disorders: Causal or Confounded? Current Environmental Health Reports 2.4 (2015): 430–439, http://link.springer.com/article/10.1007/s40572-015-0073-9
  39. ↑ Kalkbrenner, Amy E., et al. Particulate matter exposure, prenatal and postnatal windows of susceptibility, and autism spectrum disorders. Epidemiology 26.1 (2015): 30–42, http://journals.lww.com/epidem/Abstract/2015/01000/Particulate_Matter_Exposure,_Prenatal_and.7.aspx
  40. ↑ Raz, Raanan, et al. Autism spectrum disorder and particulate matter air pollution before, during, and after pregnancy: a nested case-control analysis within the Nurses’ Health Study II cohort. (2015), https://dash.harvard.edu/handle/1/14351096
  41. ↑ Guxens, Mònica, et al. Air Pollution Exposure during Pregnancy and Childhood Autistic Traits in Four European Population-Based Cohort Studies: The ESCAPE Project. (2015), http://repositori.upf.edu/bitstream/handle/10230/25545/guxens-ehp-airp.pdf?sequence=1
  42. ↑ Zhang, Xin, Xi Chen, and Xiaobo Zhang. The impact of exposure to air pollution on cognitive performance. Proceedings of the National Academy of Sciences 115.37 (2018): 9193–9197, http://www.pnas.org/content/115/37/9193
  43. ↑ Indeks jakości powietrza używany w tym badaniu zawierał informacje na temat stężeń PM10, SO2 i NO2.
  44. ↑ Szyszkowicz, Mieczyslaw, et al. Air pollution and emergency department visits for suicide attempts in Vancouver, Canada. Environmental health insights 4 (2010): 79, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2978939/
  45. ↑ Szyszkowicz, Mieczyslaw, Brian Rowe, and Ian Colman. Air pollution and daily emergency department visits for depression. International journal of occupational medicine and environmental health 22.4 (2009): 355–362, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/20197262
  46. ↑ Newbury, Joanne B., et al. Association between air pollution exposure and mental health service use among individuals with first presentations of psychotic and mood disorders: retrospective cohort study. The British Journal of Psychiatry (2021): 1–8, https://www.cambridge.org/core/journals/the-british-journal-of-psychiatry/article/association-between-air-pollution-exposure-and-mental-health-service-use-among-individuals-with-first-presentations-of-psychotic-and-mood-disorders-retrospective-cohort-study/010F283B9107A5F04C51F90B5D5F96D6#
  47. ↑ Herrnstadt, Evan, and Erich Muehlegger. Air Pollution and Criminal Activity: Evidence from Chicago Microdata. No. w21787. National Bureau of Economic Research, 2015, http://www.nber.org/papers/w21787.pdf
  48. ↑ Graff Zivin, Joshua, and Matthew Neidell. The impact of pollution on worker productivity. American Economic Review 102.7 (2012): 3652–73, https://www.aeaweb.org/articles?id=10.1257/aer.102.7.3652
  49. ↑ Hanna, Rema, and Paulina Oliva. The effect of pollution on labor supply: Evidence from a natural experiment in Mexico City. Journal of Public Economics 122 (2015): 68–79, http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0047272714002096
  50. ↑ Chang, Tom, et al. Particulate pollution and the productivity of pear packers. American Economic Journal: Economic Policy 8.3 (2016): 141–69, https://www.aeaweb.org/articles?id=10.1257/pol.20150085
  51. ↑ Chang, Tom Y., et al. The effect of pollution on worker productivity: evidence from call center workers in China. American Economic Journal: Applied Economics 11.1 (2019): 151–72, https://www.aeaweb.org/articles?id=10.1257/app.20160436
  52. ↑ He, Jiaxiu, Haoming Liu, and Alberto Salvo. Severe air pollution and labor productivity: Evidence from industrial towns in China. American Economic Journal: Applied Economics 11.1 (2019): 173–201, https://www.aeaweb.org/articles?id=10.1257/app.20170286
  53. ↑ Power, Melinda C., et al. Traffic-related air pollution and cognitive function in a cohort of older men. Environmental health perspectives 119.5 (2011): 682, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3094421/
  54. ↑ Weuve, Jennifer, et al. Exposure to particulate air pollution and cognitive decline in older women. Archives of internal medicine 172.3 (2012): 219–227, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/22332151
  55. ↑ Wilker, Elissa H., et al. Long-term exposure to fine particulate matter, residential proximity to major roads and measures of brain structure. Stroke 46.5 (2015): 1161–1166, http://stroke.ahajournals.org/content/46/5/1161.short
  56. ↑ Casanova, Ramon, et al. A Voxel-Based Morphometry Study Reveals Local Brain Structural Alterations Associated with Ambient Fine Particles in Older Women. Frontiers in human neuroscience 10 (2016), https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5061768/
  57. ↑ Chen, Hong, et al. Living near major roads and the incidence of dementia, Parkinson's disease, and multiple sclerosis: a population-based cohort study. The Lancet 389.10070 (2017): 718–726, https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0140673616323996
  58. ↑ Chen, Hong, et al. Exposure to ambient air pollution and the incidence of dementia: a population-based cohort study. Environment international 108 (2017): 271–277, https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0160412017308218
  59. ↑ Carey, Iain M., et al. Are noise and air pollution related to the incidence of dementia? A cohort study in London, England. BMJ open 8.9 (2018): e022404, https://bmjopen.bmj.com/content/8/9/e022404
  60. ↑ Zhang, Xin, Xi Chen, and Xiaobo Zhang. The impact of exposure to air pollution on cognitive performance. Proceedings of the National Academy of Sciences 115.37 (2018): 9193–9197, http://www.pnas.org/content/115/37/9193
  61. ↑ Carey, Iain M., et al. Are noise and air pollution related to the incidence of dementia? A cohort study in London, England. BMJ open 8.9 (2018): e022404, https://bmjopen.bmj.com/content/8/9/e022404
  62. ↑ Power, Melinda C., et al. Traffic-related air pollution and cognitive function in a cohort of older men. Environmental health perspectives 119.5 (2011): 682, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3094421/
  63. ↑ Power, Melinda C., et al. Modification by hemochromatosis gene polymorphisms of the association between traffic-related air pollution and cognition in older men: a cohort study. Environmental Health 12.1 (2013): 16, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3599892/
  64. ↑ Weuve, Jennifer, et al. Exposure to particulate air pollution and cognitive decline in older women. Archives of internal medicine 172.3 (2012): 219–227, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/22332151
  65. ↑ Grande, Giulia, et al. Association between cardiovascular disease and long-term exposure to air pollution with the risk of dementia. JAMA neurology 77.7 (2020): 801–809, https://jamanetwork.com/journals/jamaneurology/fullarticle/2763459
  66. ↑ Wilker, Elissa H., et al. Long-term exposure to fine particulate matter, residential proximity to major roads and measures of brain structure. Stroke 46.5 (2015): 1161–1166, http://stroke.ahajournals.org/content/46/5/1161.short
  67. ↑ Calderón-Garcidueñas, Lilian, et al. Air pollution and brain damage. Toxicologic pathology 30.3 (2002): 373–389, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12051555
  68. ↑ Calderón-Garcidueñas, Lilian, et al. Pediatric respiratory and systemic effects of chronic air pollution exposure: nose, lung, heart, and brain pathology. Toxicologic Pathology 35.1 (2007): 154–162, http://tpx.sagepub.com/content/35/1/154.short
  69. ↑ Calderón-Garcidueñas, Lilian, et al. Air pollution, cognitive deficits and brain abnormalities: a pilot study with children and dogs. Brain and cognition 68.2 (2008): 117–127, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18550243
  70. ↑ Lim, Youn-Hee, et al. Air pollution and symptoms of depression in elderly adults. Environmental health perspectives 120.7 (2012): 1023, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3404652/
  71. ↑ Nemmar, Abderrahim, et al. Passage of intratracheally instilled ultrafine particles from the lung into the systemic circulation in hamster. American journal of respiratory and critical care medicine 164.9 (2001): 1665–1668, http://www.atsjournals.org/doi/abs/10.1164/ajrccm.164.9.2101036#.V1v5d3pb9TA
  72. ↑ Nemmar, Abderrahim, et al. Passage of inhaled particles into the blood circulation in humans. Circulation 105.4 (2002): 411–414, http://circ.ahajournals.org/content/105/4/411.short
  73. ↑ S. F. Suglia et al. Association of black carbon with cognition among children in a prospective birth cohort study. Am J Epidemiol 167.3 (2008): 280–6, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18006900
  74. ↑ Genc, Sermin, et al. The adverse effects of air pollution on the nervous system. Journal of Toxicology 2012 (2012), http://www.hindawi.com/journals/jt/2012/782462/
  75. ↑ Costa, Lucio G., et al. Neurotoxicity of traffic-related air pollution. Neurotoxicology 59 (2017): 133–139, https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0161813X15300243
  76. ↑ Oberdörster, Günther, et al. Translocation of inhaled ultrafine particles to the brain. Inhalation toxicology 16.6–7 (2004): 437–445, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15204759
  77. ↑ Elder, Alison, et al. Translocation of inhaled ultrafine manganese oxide particles to the central nervous system. Environmental health perspectives (2006): 1172–1178, http://www.jstor.org/stable/3655941?seq=1#page_scan_tab_contents
  78. ↑ Genc, Sermin, et al. The adverse effects of air pollution on the nervous system. Journal of Toxicology 2012 (2012), http://www.hindawi.com/journals/jt/2012/782462/
  79. ↑ Maher, Barbara A., et al. Magnetite pollution nanoparticles in the human brain. Proceedings of the National Academy of Sciences 113.39 (2016): 10797–10801, http://www.pnas.org/content/113/39/10797.short
  80. ↑ Calderón-Garcidueñas, Lilian, et al. Pediatric respiratory and systemic effects of chronic air pollution exposure: nose, lung, heart, and brain pathology. Toxicologic Pathology 35.1 (2007): 154–162, http://tpx.sagepub.com/content/35/1/154.short
  81. ↑ Calderón-Garcidueñas, Lilian, et al. Air pollution, cognitive deficits and brain abnormalities: a pilot study with children and dogs. Brain and cognition 68.2 (2008): 117–127, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18550243
  82. ↑ Miasto Meksyk jest częścią ogromnej, ponad 20-milionowej aglomeracji, której mieszkańcy narażeni są przez cały rok na wysokie stężenia pyłu zawieszonego, ozonu, tlenków azotu i innych zanieczyszczeń.
  83. ↑ Calderón-Garcidueñas, Lilian, et al. Air pollution and brain damage. Toxicologic pathology 30.3 (2002): 373–389, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12051555
  84. ↑ Campbell, A., et al. Particulate matter in polluted air may increase biomarkers of inflammation in mouse brain. Neurotoxicology 26.1 (2005): 133–140, http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0161813X04001159
  85. ↑ Hauss-Wegrzyniak, Beatrice, et al. Chronic neuroinflammation in rats reproduces components of the neurobiology of Alzheimer's disease. Brain research 780.2 (1998): 294–303, http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0006899397012158
  86. ↑ Fonken, L. K., et al. Air pollution impairs cognition, provokes depressive-like behaviors and alters hippocampal cytokine expression and morphology. Molecular psychiatry 16.10 (2011): 987–995, http://www.nature.com/mp/journal/v16/n10/abs/mp201176a.html
  87. ↑ Costa, Lucio G., et al. Neurotoxicity of traffic-related air pollution. Neurotoxicology 59 (2017): 133–139, https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0161813X15300243
Źródło: „https://smogopedia.pl/index.php?title=Wpływ_zanieczyszczeń_powietrza_na_centralny_układ_nerwowy&oldid=1013”