Niska emisja

Niska emisja jest to emisja pyłów i szkodliwych gazów na wysokości do 40 m. Zanieczyszczenia te pochodzą z domowych pieców grzewczych, lokalnych kotłowni czy małych zakładów produkcyjnych spalających węgiel lub biomasę (drewno), w których spalanie węgla odbywa się w nieefektywny sposób (niska emisja powierzchniowa) oraz z transportu spalinowego (niska emisja liniowa). Cechą charakterystyczną niskiej emisji powierzchniowej jest to, że powodowana jest przez liczne (kilka milionów) źródła wprowadzające do powietrza jednostkowo niewielkie ilości zanieczyszczeń. W tym artykule nacisk został położony na emisję z gospodarstw domowych, natomiast informacje o wpływie transportu można znaleźć w poświęconym tej tematyce artykule dotyczącym transportu.

Udział w emisji poszczególnych zanieczyszczeń

Najnowsze dane emisyjne z 2018 roku wskazują, że niska emisja jest odpowiedzialna w Polsce za:

• 44,06% emisji pyłu zawieszonego PM_2,5;
• 41,39% emisji pyłu zawieszonego PM₁₀;
• 85,05% emisji wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA), w tym za 89,39% emisji benzo(a)pirenu;
• 59,81% emisji tlenku węgla (CO);
• 58,71% emisji dioksyn i furanów.

Powyższe dane pokazują, że niska emisja stanowi główne źródło zanieczyszczeń, w przypadku których występują w Polsce największe przekroczenia – pyłów PM₁₀ i PM_2,5 oraz benzo(a)pirenu.

W kwestii emisji zanieczyszczeń pyłowych do powietrza z sektora komunalno-bytowego, obejmującego przede wszystkim indywidualne gospodarstwa domowe, ale także niewielkie, lokalne kotłownie, różnego rodzaju warsztaty i zakłady usługowe, od prawie 2 dekad nie widać znaczącej poprawy. Wyższe wartości notowano w latach 1990–1997, ale później spadek był niewielki albo wręcz następował wzrost (2006 i 2010 rok dla PM₁₀).

Rysunek 1. Emisja pyłów zawieszonych z sektora komunalno-bytowego w Polsce (w latach 1990–2018)

Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych, tj. emisje w latach 2000–2018 są niższe niż w latach 1990–1999, ale ostatni okres nie przyniósł znaczących spadków.

Rysunek 2. Emisja WWA z sektora komunalno-bytowego w Polsce (w latach 1990–2018).

Główne problemy

Skala zjawiska

Podstawowym problemem niskiej emisji jest powszechność wysoce emisyjnych źródeł ciepła (kotłów, pieców itp.) w wielu polskich domach. Polski Alarm Smogowy w swoim raporcie zaprezentował wyniki badań z 2020 roku, gdzie w porównaniu z rokiem 2014 ich liczba spadła o ok. 850 000. Wciąż jednak niemal 3 miliony domów jednorodzinnych ogrzewanych jest za pomocą urządzeń emitujących znaczne ilości zanieczyszczeń, które nie spełniają wymogów uchwał antysmogowych. Ponadto Polacy spalają w domach ponad 80 proc. węgla, który jest wykorzystywany we wszystkich gospodarstwach domowych w całej Unii Europejskiej. Kolejny problem to termoizolacja domów, ponieważ jedna trzecia budynków jednorodzinnych nie posiada żadnego ocieplenia (nieznaczny spadek z 38% do 33% w porównaniu do 2014 roku).

Emisja z „kopciuchów” i jakość paliw stałych

Niski standard kotłów powszechnie użytkowanych w Polsce oznacza emisje szkodliwych zanieczyszczeń do powietrza o kilkaset procent większe niż w przypadku nowszych urządzeń. Wskaźniki emisji prezentowane przez Krajowy Ośrodek Bilansowania i Zarządzania Emisjami (KOBiZE) prezentują się następująco:

Tabela 1. Wybrane wskaźniki emisji zanieczyszczeń powietrza dla indywidualnych urządzeń grzewczych opalanych węglem

Kolejnym problematycznym aspektem jest jakość paliw stałych, czyli tego co trafia do spalania w kotłach czy kominkach. Jedna sprawa to normy jakości paliw stałych i ich przestrzegania, a druga to problem spalania odpadów. O ile pierwszą z nich można kontrolować i robi to Inspekcja Handlowa, o tyle drugi problem jest znacznie trudniej rozwiązać – mimo, że jest to wykroczenie^, . Zgodnie z ustawą Prawo ochrony środowiska do kontroli przepisów związanych z ochroną środowiska mogą być upoważnieni pracownicy podległych urzędów w gminach lub funkcjonariusze straży gminnych. Na przykład w Warszawie w 2020 roku Straż Miejska dokonała 14 656 kontroli w związku z podejrzeniem spalania odpadów. Podczas interwencji przeprowadzonych w minionym roku i po stwierdzeniu, że doszło do naruszenia przepisów prawa dotyczących spalania, strażnicy nałożyli 672 mandaty karne, 910 razy zastosowali środki oddziaływania wychowawczego, sporządzili też 9 wniosków o ukaranie. Trudniej jednak przeprowadzić tego typu kontrole w mniejszych miejscowościach, gdzie nie ma straży gminnej, a pracownicy np. biura ochrony środowiska zazwyczaj zajmują się szeregiem innych obowiązków. Dane zebrane przez Stowarzyszenie Krakowski Alarm Smogowy to potwierdzają.

Dużym problemem jest brak norm jakości dla biomasy, np. pelletu. Zainteresowanie takimi kotłami w ostatnich latach znacząco wzrosło. Jest to druga, obok pompy ciepła, najczęściej wybierana technologia w ramach Programu „Czyste Powietrze”, a ich udział w 2020 roku w sprzedaży wszystkich kotłów na paliwa stałe wyniósł prawie 70%.

Niska świadomość społeczna

Obok wprowadzania rozwiązań prawnych mających na celu poprawę jakości powietrza (programy ochrony powietrza, uchwały antysmogowe) należy również położyć odpowiedni nacisk na promocję tych działań. Z badania Polskiego Alarmu Smogowego wynika, że zaledwie 45% respondentów jest świadoma faktu obowiązywania uchwały antysmogowej na terenie ich województwa, ale owa świadomość nie jest równoznaczna z wiedzą na temat jej konkretnych zapisów. Zaledwie 16% badanych spontanicznie wskazuje wśród głównych zapisów uchwały na konieczność wymiany kotłów. 6% wymienia zakaz używania węgla niskiej jakości, a 5% respondentów twierdzi, że uchwała w ich województwie wprowadza całkowity zakaz wykorzystania paliw stałych. Pozostali albo nie mają świadomości istnienia uchwał, albo nie są w stanie spontanicznie wskazać czego konkretnie mogą one dotyczyć. Kolejną kwestią jest znajomość programów wsparcia służących wymianie źródeł grzewczych i innym inwestycjom termomodernizacyjnym. Co czwarty badany właściciel budynku jednorodzinnego nawet nie słyszał o ich dostępności. Niemal połowa badanych wskazuje, że wie, iż tego typu programy są dostępne, jednak nie zna ich nazw i z reguły nie orientuje się w szczegółach. Największy deficyt wiedzy odnotować można wśród starszych badanych.

Programy ochrony powietrza

Ustawa Prawo ochrony środowiska wprowadziła system oceny i zarządzania jakością powietrza. Na podstawie przeprowadzanej corocznie przez Głównego Inspektora Ochrony Środowiska oceny jakości powietrza w strefach, dokonywana jest klasyfikacja stref. Ocena stanu jakości powietrza ma na celu wyodrębnienie stref, które wymagają podjęcia stosownych działań naprawczych, zmierzających do poprawy jakości powietrza (strefy klasy C). Obecnie dla stref, w których stwierdzone zostało przekroczenie choćby jednego poziomu dopuszczalnego lub docelowego w odniesieniu do substancji podlegających ocenie jakości powietrza zarząd województwa na podstawie art. 91 ustawy Prawo ochrony środowiska, w terminie 12 miesięcy od dnia otrzymania wyników oceny poziomu substancji w powietrzu i klasyfikacji stref, przedstawia do zaopiniowania właściwym wójtom, burmistrzom lub prezydentom miast i starostom projekt uchwały w sprawie programu ochrony powietrza (POP), mającego na celu osiągnięcie dopuszczalnych poziomów substancji w powietrzu oraz pułapu stężenia ekspozycji. Wójt, burmistrz lub prezydent miasta i starosta są obowiązani do wydania opinii w terminie miesiąca od dnia otrzymania projektu POP. Niewydanie opinii w terminie miesiąca oznacza akceptację projektu uchwały POP. Z kolei sejmik województwa w terminie 15 miesięcy od daty otrzymania wyników oceny poziomu substancji w powietrzu i klasyfikacji stref określa w drodze uchwały. Programy ochrony powietrza powinny spełniać wymagania określone w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 14 czerwca 2019 roku w sprawie programów ochrony powietrza oraz planów działań krótkoterminowych (Dz.U. 2019 poz. 1159).

Ustawa Prawo ochrony środowiska przewiduje, że minister właściwy do spraw środowiska może opracować krajowy program ochrony powietrza. Taki dokument został przyjęty w 2015 roku: Krajowy Program Ochrony Powietrza do roku 2020 (z perspektywą do 2030).

Aktualne programy ochrony powietrza w województwach:

1. śląskie (przyjęty 22.06.2020 r.),
2. wielkopolskie (13.07.2020 r.):
   • aglomeracja poznańska,
   • miasto Kalisz.
3. dolnośląskie (16.07.2020 r.),
4. opolskie (28.07.2020 r.),
5. mazowieckie (8.09.2020 r.),
6. łódzkie (15.09.2020 r.):
   • aglomeracja łódzka.
7. małopolskie (28.09.2020 r.).

Więcej na temat Programów ochrony powietrza w artykule: Programy ochrony powietrza.

Uchwały antysmogowe

Uchwała antysmogowa to przepisy przyjęte na podstawie ustawy Prawo ochrony środowiska przez sejmik danego województwa, które mają pomóc ograniczyć zanieczyszczenie powietrza. Uchwały antysmogowe mogą określać:

• rodzaj lub jakość paliw, które będzie można stosować lub których stosowanie będzie zakazane lub;
• parametry albo rozwiązania techniczne lub parametry emisji instalacji;
• w których następuje spalanie paliw dopuszczonych do stosowania na danym obszarze;
• sposób lub cel wykorzystania paliw objętych ograniczeniami;
• okres obowiązywania ograniczeń lub zakazów w ciągu roku;
• obowiązki podmiotów objętych uchwałą w zakresie niezbędnym do kontroli jej realizacji.

Rysunek 3. Uchwały antysmogowe, stan na maj 2021 r. [źródło: https://polskialarmsmogowy.pl/jak-wygrac-ze-smogiem/uchwaly-antysmogowe/]

Aktualne uchwały antysmogowe w województwach:

1. dolnośląskie (przyjęta 30.11.2017 r.):
   • Wrocław,
   • uzdrowiska.
2. kujawsko-pomorskie (24.06.2019 r.),
3. lubelskie (19.02.2021 r.),
4. lubuskie (18.06.2018 r.):
   • Zielona Góra,
   • Gorzów Wielkopolski.
5. łódzkie (24.10.2017 r.),
6. małopolskie (23.01.2017 r.):
   • Kraków (15.01.2016 r.).
7. mazowieckie (24.10.2017 r.),
8. opolskie (26.09.2017 r.),
9. podkarpackie (23.04.2018 r.),
10. pomorskie:
    • na obszarze województwa pomorskiego, z wyłączeniem gminy Miasta Sopotu i obszaru miast (28.09.2020 r.),
    • na obszarze miast województwa pomorskiego, z wyłączeniem gminy Miasta Sopotu (28.09.2020 r.),
    • na obszarze gminy Miasta Sopotu (24.02.2020 r.).
11. śląskie (7.04.2017 r.),
12. świętokrzyskie (29.06.2020 r.),
13. wielkopolskie (18.12.2017 r.):
    • Poznań,
    • Kalisz.
14. zachodniopomorskie (26.09.2018 r.).

Więcej na temat uchwał antysmogowych w artykule: Uchwały antysmogowe.

Normy jakości węgla

Zgodnie z art. 3a ustawy o systemie monitorowania i kontrolowania jakości paliw paliwa stałe wprowadzane do obrotu powinny spełniać wymagania jakościowe dla tego rodzaju paliwa ze względu na ochronę środowiska, wpływ na zdrowie ludzi oraz interesy konsumentów. Art. 3a ust. 2 ustawy upoważnia ministra właściwego do spraw energii do określenia wymagań jakościowych dla paliw stałych w drodze rozporządzenia. Najnowsze rozporządzenie jest z 2018 roku i zakłada m.in. zakaz sprzedaży najgorszej jakości miałów węglowych. Od 1 lipca 2020 roku Polski Alarm Smogowy apeluje do Ministra Klimatu o dalszą korektę parametrów jakości węgla, który wciąż zawiera zbyt dużo siarki, popiołu i wilgoci, a także wprowadzenie norm na pellet drzewny. Organem, który kontroluje jakość paliw na podstawie tego rozporządzenia jest Inspekcja Handlowa. W 2020 roku przeprowadziła ona 517 kontroli jakości paliw stałych. W 39 przypadkach sprzedawany węgiel nie spełniał wymagań jakościowych, a w 100 przypadkach paliwo nie spełniało wymagań określonych w świadectwach^, . W swoim raporcie z wynikami pokontrolnymi Naczelna Izba Kontroli (NIK) ocenia, że Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów oraz Wojewódzkie Inspektoraty Inspekcji Handlowej działały z ograniczoną skutecznością na rzecz eliminacji z obrotu paliw stałych niespełniających norm jakościowych, m.in. poprzez identyfikację przedsiębiorców wprowadzających do obrotu paliwa stałe o niewłaściwej jakości. Więcej na temat norm jakości węgla w artykule: Normy jakości węgla.

Normy dla kotłów na paliwa stałe

W 2017 roku zostało wydane rozporządzenie Ministra Rozwoju i Finansów w sprawie wymagań dla kotłów na paliwo stałe. W związku z jego zapisami od 1 lipca 2018 roku obowiązuje zakaz sprzedaży na obszarze całego kraju kotłów niespełniających wymogów minimum 5 klasy. Nowelizacja rozporządzenia z 2019 roku rozszerzyła jego zakres na urządzenia na biomasę (bez zasilanych balotami słomy) oraz na służące do ogrzewania wody użytkowej. W ramach nowelizacji zmodyfikowane zostało pojęcie wprowadzania do obrotu kotła na paliwo stałe. Nowa rozszerzona definicja ma na celu przeciwdziałanie możliwości omijania przepisów i wprowadzania do obrotu urządzeń niespełniających wymagań, m.in. poprzez aukcje internetowe czy też obrót na rynku wtórnym kotłów zmodyfikowanych. Od 1 stycznia 2020 roku obowiązuje całkowity zakaz sprzedaży na terenie krajów członkowskich Unii Europejskiej kotłów o standardzie niższym niż ekoprojekt. Z kolei od 1 stycznia 2022 roku będzie obowiązywał całkowity zakaz sprzedaży na terenie krajów członkowskich Unii Europejskiej kominków i miejscowych ogrzewaczy pomieszczeń niespełniających wymagań ekoprojektu.

W 2020 roku UOKiK objął kontrolami łącznie 658 modeli kotłów, w tym laboratoryjnie zbadano 48 modeli. Badania były prowadzone od maja do grudnia 2020 roku przez akredytowane laboratorium posiadające doświadczenie w zakresie badań technicznych kotłów. Aż 284 modele miały wady formalne (np. oznakowanie i dokumentacja), a 12 nie spełniało obowiązujących poziomów emisji szkodliwych substancji (takich jak pył, tlenek węgla czy tlenki azotu). Jedno badanie przeprowadzono ponownie i uznano ten model za zgodny. W 2020 roku pracownicy UOKiK oraz Inspekcji Handlowej sprawdzili 37 954 aukcje kotłów sprzedawanych na popularnych platformach (m.in. Allegro.pl, OLX.pl, sprzedajemy.pl, lento.pl, gumtree.pl, gratka.pl). Zakwestionowali 7223 aukcje, na których sprzedawcy oferowali kotły niezgodne z wymaganiami. Prezes UOKiK poinformował właścicieli tych platform o obowiązujących przepisach i wnioskował o usunięcie takich ofert lub poprawienie ich. W większości przypadków zostały one usunięte.

Więcej na temat norm dla urządzeń grzewczych w artykule: Wymogi emisyjne dla kotłów.